Traumasensitief onderwijs

De traumasensitieve school (Horeweg, 2018). traumasensitief onderwijs

Deze pagina is bijgewerkt op 17-03-2024

Lezing of studiedag over traumasensitief onderwijs? Boek een incompany bijeenkomst over traumasensitief onderwijs (TSO) met Anton Horeweg, auteur van De traumasensitieve school. Ook begeleidingstraject mogelijk.

Lees hier artikelen  van Anton Horeweg over (school)trauma en traumasensitief onderwijs.

Uit onderzoeken blijkt, dat er veel kinderen rondlopen die een ace (Adverse Childhood Experience of ingrijpende gebeurtenis in hun jeugd), hebben meegemaakt (Felitti, e.a., 1998). Bij ongeveer eenderde ontwikkelt een ace zich tot psychotrauma (Kregten, 2021).

Dankzij de neuropsychologie en de neurobiologie weten we dat chronisch trauma enorme impact heeft op de ontwikkeling van kinderen. Wetenschappers als Bruce Perry, Bessel van der Kolk, Stephen Porges, Peter Levine, Arianne Struik en Dan Siegel schrijven al een decennium over de gevolgen van vroegkinderlijk chronisch trauma op de ontwikkeling. In de VS en Australië zijn overheidsorganisaties en universiteiten die deze bevindingen onder de aandacht brengen, zoals Australian Child & Adolescent Trauma, Loss & Grief Network, The National Child Traumatic Stress Network en The Trauma Research Foundation.

In de VS, Australië en Canada bestaan traumasensitive schools (traumasensitieve scholen). Traumasensitief onderwijs is daar al meer ingeburgerd. Onderwijsauteurs als Heather Forbes, Jim Sporleder, Michael McKnight, Louis Michelle Bomber, Nadine Burke-Harris en Lori Desautels schrijven over trauma-informed education. In verschillende Staten van de VS steunt de overheid scholen om traumasensitief onderwijs te ontwerpen.

In Nederland zetten Leony Coppens als wetenschapper en Anton Horeweg vanuit het onderwijs zich in om traumasensitief onderwijs onder de aandacht te brengen. Ook in Nederland en Vlaanderen komt trauma veel voor. Onderzoek laat dit zien. Zie daarvoor Ik heb al veel meegemaakt (2016) Augeo Foundation) Of onderzoek onder leerlingen van het s(b)o, (Hoefnagels, e.a., 2021).

Masterclass trauma of hechting? (tekst verder na afbeelding)

Sinds 2023 geven Anton Horeweg & Ingrid van Essen Masterclasses trauma. Nieuwe Masterclasses trauma op14 oktober en 19 november 2024. Informatie en inschrijven. Masterclass Hechting in voorbereiding. 

Adverse Childhood Experience

Uit het onderzoek: ‘Ik heb al veel meegemaakt. Ingrijpende ervaringen van leerlingen uit groep 7 en 8,‘ bleek dat ruim 45% één of meer ace’s (Adverse Childhood Experiences) had meegemaakt (Vink et al., 2016). In het speciaal onderwijs heeft tussen de 86% en 96% een ace meegemaakt (Wassink, Offerman et al., 2021).

Niet elke ace leidt dus tot een getraumatiseerd kind, maar zoals je hierboven kon lezen, zijn meer kinderen getraumatiseerd dan we dachten. Ook een ingrijpende gebeurtenis (ace), kan er voor zorgen dat je hoofd niet naar leren staat. Een youtube filmpje over ace’s vind je hier. Aces kunnen leiden tot ontwikkelingsproblemen, leerproblemen, gedragsproblemen, sociale problemen, gezondheidsrisicogedrag, psychopathologie en mentale en fysieke gezondheidsproblemen (Garrido et al. 2018; Schäfer et al. 2022; Mercera et al. 2024). Kortom aces hebben een negatief effect op schoolsucces (Crouch, 2019; Webster, 2022).

 

Ingrijpende gebeurtenis of ace: wat is dat precies?

Wat valt onder de ingrijpende gebeurtenissen in je jeugd; de zogenaamde aces:

  • Kindermishandeling- en verwaarlozing (uitleg voor kinderen)
  • Seksueel misbruik
  • Ziek gemaakt worden door je ouders (KMdF, vroeger MBP genoemd)
  • Overleden ouders of andere naasten
  • Geweld tussen ouders (of ex-partners, denk aan vechtscheiding)
  • Alcoholverslaving of drugsmisbruik van ouders
  • Psychiatrische aandoening bij ouders KOPP/KOV kinderen (uitleg voor kinderen)
  • Langdurige of ongeneeslijke ziekte van een ouder (uitleg voor kinderen)
  • Depressie of zelfmoord(poging) huisgenoot
  • Ouder(s) in de gevangenis (uitleg voor kinderen)
  • Bedreiging met een mes of vuurwapen
  • Vluchteling uit oorlogsgebied
  • Arbeidsmigrant
  • Gepest worden (uitleg voor kinderen)
  • Armoede (uitleg voor kinderen
  • Racisme/discriminatie (uitleg voor kinderen)

Ingrijpende gebeurtenis en trauma

Een traumatische gebeurtenis is een gebeurtenis waarbij je leven bedreigd wordt of je lichamelijke integriteit in gevaar is en waarbij je volkomen machteloos bent. Als die gebeurtenis voor jou overweldigend is, kan zich een psychotrauma ontwikkelen. Als je meer van dergelijke gebeurtenissen meemaakt, of als die gebeurtenissen lang aanhouden (denk aan kindermishandeling) loop je een nog grotere kans getraumatiseerd te raken. Je ontwikkelt dan traumaklachten, zoals herbelevingen, nachtmerries, slapeloosheid, enz. De klachten beperken je in je functioneren.

Grotere kans op trauma

De kans dat een kind getraumatiseerd raakt kan door een aantal factoren vergroot worden (Coppens, 2015, 2021; Horeweg, 2018):

  • Hoe jonger het kind dat de gebeurtenis meemaakt, hoe groter de kans dat het getraumatiseerd raakt.
  • Als de gebeurtenis zich herhaalt of als het kind blootstaat aan nieuwe traumatische gebeurtenissen, is de kans op trauma ook groter.
  • De betekenis die de gebeurtenis voor het kind heeft, speelt ook mee. Hoe groter de betekenis, hoe meer kans op trauma.
  • Als het geweld binnen een relatie plaatsvindt (bijvoorbeeld het gezin) is de kans op trauma ook groter.
  • Als het geweld, het misbruik of de verwaarlozing door een hechtingsfiguur plaatsvindt (vader, moeder, verzorger) neemt de kans op trauma ook toe. Voor kindermishandeling gelden de laatste twee punten beide, dus het effect neemt toe.
  • De persoonlijkheid van het kind.
  • Geen steunende volwassene.

Soorten trauma

  • Als een ingrijpende gebeurtenis eenmalig voorkomt en korte tijd duurt, kan een enkelvoudig trauma ontstaan.
  • Wanneer er meerdere traumatische gebeurtenissen plaatsvinden in je leven, kan chronisch trauma ontstaan.
  • Indien de traumatisering in de vroege kinderjaren plaatsvindt (denk daarbij van in de baarmoeder tot ongeveer vijf jaar), spreken we van vroegkinderlijk chronisch trauma of een complex trauma. Het trauma wordt complex genoemd, omdat de invloed op de ontwikkeling van de hersenen heel groot is (zie verderop). Dit kan tot in de late volwassenheid leiden tot diverse psychische, fysieke en maatschappelijke problemen met een hoge negatieve impact op persoonlijke levens, de directe omgeving en de maatschappij.

Kindermishandeling wat valt daar onder?

Bij kindermishandeling wordt vaak gedacht aan kinderen die geslagen worden, maar onder deze noemer valt veel meer:

  • Lichamelijke mishandeling
  • Lichamelijke verwaarlozing
  • Emotionele of psychische mishandeling
  • Emotionele verwaarlozing
  • Seksueel misbruik
  • Getuige zijn van huiselijk geweld.
  • Vechtscheiding
NJI in De traumasensitieve school traumasensitief onderwijs Anton Horeweg

Bron www.NJI.nl (2022).

Er zijn ook vormen die niet vaak genoemd worden:

  • Meisjesbesnijdenis,
  • KMdF: Kindermishandeling door Falsificatie (vroeger MBP of Münchhausen By Proxy genoemd).
  • ‘Coercive control’, dwingende controle en vooral psychische mishandeling en vernedering door (een van)de ouders (Katz, 2016; Akkermans, 2023).
  • Sibling-geweld of siblingmisbruik. Dit is geweld of seksueel misbruik door een (stief)broer of zus (Platinck, 2023; Bertele, 2023; Maasland, 2024).

Ongeveer 119.000 kinderen per jaar maken bovenstaande zaken mee (Inspectie Gezondheid & Jeugd, 2023). De meest voorkomende vorm is emotionele verwaarlozing. Volgens wetenschappers is de invloed daarvan zelfs nog groter dan fysieke mishandeling. Datzelfde geldt voor emotionele mishandeling. De impact is zeer groot, zonder iets af te doen aan de impact van andere vormen van kindermishandeling. Ook hier geldt weer dat niet elk kind getraumatiseerd raakt, maar wel dat dit soort gebeurtenissen invloed hebben op het gedrag dat deze kinderen in je klas laten zien. Ook hebben aces en trauma impact op het leren. Het is belangrijk signalen van mogelijke mishandeling of seksueel misbruik te onderkennen.

De speciaal ontwikkelde signalenkaart (per leeftijdscategorie) kan je daarbij helpen. Als je kindermishandeling meent te herkennen, doorloop je het best de stappen van de Meldcode kindermishandeling. Sinds schooljaar 2019 is er een zogenaamd ‘afwegingskader’ beschikbaar. De school is verplicht dit afwegingskader te gebruiken. Het Afwegingskader voor het onderwijs kun je hier downloaden. Als toevoeging: Augeo heeft Wijzer met de meldcode gemaakt (Augeo, 2023). Daar kun je voorbeelden zien van vragen die je vast zelf ook hebt als je in gesprek moet (of daarover twijfelt en niet weet hoe). Echt praktijkgericht. Bekijk en oefen hier: Augeo.

Eind 2020 verscheen het Handelingskader voor het onderwijs. Met dit Handelingskader kindermishandeling en huiselijk geweld voor het onderwijs beogen AVS, PO-Raad en VO-raad de randvoorwaarden voor de signalering en aanpak van kindermishandeling in het onderwijs te verhelderen.

Leestip:

Trauma en ontwikkeling: wat zie je op school

Kort gezegd kunnen kinderen problemen ontwikkelen op het gebied van Veel kinderen met vroegkinderlijk trauma hebben problemen met executieve functies. Ze kunnen zichzelf niet goed reguleren, hebben een slechter werkend werkgeheugen en moeite om de aandacht bij het werk te houden. Op school kan het gedrag van deze kinderen leiden tot het idee dat men te maken heeft met kinderen die ADHD of ODD hebben. Deze kinderen vertonen nogal eens hyperactief en opstandig gedrag, hebben vaker ruzie met klasgenoten of de leerkracht, durven geen (vriendschaps)relaties aan te gaan, zijn sneller boos dan andere kinderen, hebben hun aandacht niet bij de les, onthouden de lesstof niet en lijken weinig gemotiveerd om te leren (Horeweg, 2018, 2020, 2021). Uiteraard zijn er ook kinderen die zich terugtrekken in zichzelf. Zij vallen niet op en worden meestal over het hoofd gezien, maar lijden aan evenveel stress als de  kinderen met druk en opstandig gedrag (Horeweg, 2018, Horeweg, 2024 in voorbereiding).

Trauma en breinontwikkeling

Een kind dat een vroegkinderlijk trauma oploopt, zal daardoor een andere ontwikkeling van het brein hebben dan andere kinderen (Perry, 1996, 1999, 2002, 2006, 2021; van der Kolk, 2016, 2021, Holz, et al, 2023). Een van de dingen die in de knel komen is, zoals je hiervoor kon lezen, de ontwikkeling van de zelfregulatie. Zelfregulatie (het vermogen om je emoties en impulsen onder controle te houden) leer je van je opvoeders. Als een klein kind verdrietig is, wordt het getroost door de opvoeder. Die kalmeert en laat zien dat ook ‘erge dingen’ voorbij gaan. Heftige emoties worden op die manier getemperd. Doordat de opvoeder het kind helpt zichzelf te reguleren, worden er in het brein neuronenpaden aangemaakt. Uiteindelijk leert het kind zichzelf reguleren. Als een kind niet opgroeit in een veilige situatie, leert het dit dus niet en zijn er uiteindelijk letterlijk nog geen verbindingen in de hersenen aangemaakt die kunnen zorgen voor zelfregulatie (Shanker, 2020; Conkbayir, 2023). Het kind kan het dus letterlijk niet zelf, omdat de fysieke mogelijkheid ervoor niet aanwezig is. Voorgaande heeft ook invloed op de leerprestaties (Perry, 2016).

Het is geen ‘wil niet’, maar ‘kan niet.’

Op school denken we dan vaak dat een kind dat ontregeld raakt gedurende een schooldag, zich niet wil gedragen. Uitspraken als: ‘Hij wil het maar niet leren’ of ‘Hij maakt van kleine dingen een enorm drama.’ kunnen dan het gevolg zijn, terwijl het kind letterlijk het vermogen tot zelfregulatie mist. Zie deze Video van Harvard University  Gelukkig is die zelfregulatie alsnog aan te leren. Dat kost echter veel tijd en veel herhaling. Wat er voor nodig is om dit te leren is een kalme volwassene en een veilige (klassen- of school) omgeving. De rol van de leerkracht als coregulator is hier dus enorm belangrijk!

Een klein stukje over de rol van een traumasensitieve leerkracht vind je als je op de videostill uit de E-learning Traumasensitief lesgeven van Augeo Foundation klikt. Het laden kan een ogenblik duren.

Anton Horeweg over De traumasensitieve school

Aces en stress: wat zie je in de klas

Als je een leven met gewone (verdraagzame) stress leidt en er is niet iets aan de hand, is je brein in optimale arousal. Je functioneert dan binnen je Window of Tolerance (Siegel, 1999). In het Nederlands ook wel je raampje genoemd. Ook bij een beetje stress (verdraagzame stress), blijf je wel binnen dit raampje. Als de stress teveel wordt, is je brein in hyperarousal of in hypoarousal. Wanneer de stress zakt, kom je vrij snel weer binnen de Window of Tolerance. Als er vaak teveel stress is, kom je steeds sneller in een staat van hyperarousal. Je komt dan in een toestand van fight, flight of (active) freeze. Als er te vaak stress is, duurt het ook langer voor je weer in je raampje komt. Als de stress bijna onverdraaglijk wordt kun je ook in hypoarousal komen: een soort shutdown. De stress is in die toestand zo mogelijk nog groter.

De traumasensitieve school traumasensitief onderwijs Anton Horeweg

Kinderen die voortdurend in een onveilige situatie leven, hebben een stress-systeem dat hyperalert is. Het reageert sneller dan bij kinderen die in een veilige situatie opgroeien. Dat zit als volg in elkaar. Ons brein bestaat (eenvoudig gezegd) uit drie delen:

  • De hersenstam: dit deel regelt ademhaling, hartslag, enz. Dit deel van het brein zorgt ook voor de fight-, flight- en freeze reactie waarin je komt bij gevaar. Dit deel van het brein is snel.
  • Het limbisch systeem, met als kern de amygdala. De amygdala koppelt emoties aan ervaringen en scant de omgeving op gevaar. De amygdala reageert zeer snel en generaliseert gevaarlijke situaties. Hierdoor reageer je ook geschrokken als iets lijkt op wat als gevaarlijk is gelabeld door je brein.
  • De neocortex. Hiermee kun je leren, verstandig redeneren en logisch denken. De neocortex is een stuk trager dan de andere twee delen van het brein. Bovendien worden de functies van de cortex gedeeltelijk uitgeschakeld als je in fight, flight of freeze modus bent. Je kunt op zo’n moment letterlijk gesproken taal minder goed begrijpen.
Horeweg, A. (2018).De traumasensitieve school traumasensitief lesgeven

 

 

Dissociatie

Kinderen kunnen vaak niet vechten of vluchten en komen dan in de onderste zone uit het schema: ze dissociëren. Dat kan volledige dissociatie zijn: ze herinneren zich dan niets van de gebeurtenissen. Ze kunnen ook gedeeltelijk dissociëren. Ze maken de gebeurtenis wel mee, maar voelen geen emoties of pijn. Misbruikte kinderen vertellen soms dat ze ‘zichzelf van een afstandje zagen’ tijdens het misbruik. Veelvuldig dissociëren kan leiden tot DIS (dissociatieve identiteitsstoornis). Deze stoornis is nog vrij onbekend, maar komt veelvuldig voor bij kinderen die op zeer jonge leeftijd misbruikt zijn. Lees meer over DIS en andere vormen van dissociatie. Al deze vormen van overlevingsgedrag zijn normaal gedrag!

Wat zie je hiervan in de klas:

Wat heeft dit alles te maken met het gedrag van getraumatiseerde kinderen in je klas? Als een kind veel stress ervaart door de onveilige situatie thuis, is het brein van dat kind extra alert. De amygdala neemt het zekere voor het onzekere en slaat ook alarm bij vermeend gevaar. Bovendien worden gebeurtenissen en situaties eerder als gevaarlijk beoordeeld. Als een kind weet dat stemverheffing van een verzorger betekent dat het klappen krijgt of uitgescholden wordt, zal het brein op dezelfde manier reageren als jij je stem verheft, ook al is er op dat moment geen gevaar. Het brein van het kind zorgt dan snel voor een fight-, flight-, of freeze reactie om het gevaar voor te zijn. Wat je dan kunt zien in de klas is het volgende:

  • Fight reactie: het kind wordt boos, schreeuwt, slaat, schopt, maakt dingen kapot of gooit met spullen.
  • Flight reactie: het kind rent de klas uit, kruipt onder de tafel, wil van je weglopen als je het aanspreekt of wil je niet aankijken.
  • Active freeze: Het kind laat gelaten alles over zich heen komen. Het brein zoekt echter een uitweg.
  • Passive freeze: Het kind laat gelaten alles over zich heen komen. Shutdown. Het brein is nu naar binnen gericht. Dissociatie.
  •  Pleasing/submission/fawn. Deze reactie wordt vaak niet genoemd. Een vorm van passive freeze, waarbij het slachtoffer alles ‘willoos’ ondergaat of zijn best doet het de dader naar de zin te maken.

Een zeer belangrijk gegeven bij elk van deze toestanden is, dat het kind niet reageert vanuit de neocortex (rede, logisch denken), maar reageert vanuit het limbisch systeem en de hersenstam (gericht op overleving). Het kind kan dingen zeggen en doen, die het in een stressvrije situatie nooit zou doen! De amygdala reageert bovendien sterker op lichaamshouding en gezichtsuitdrukking dan op gesproken taal. Jouw boze gezicht / boze houding is op dat moment weer een trigger om in de ‘overlevingsstand’ te blijven. Leren is op dat moment onmogelijk! (Conkbayir, 2023).

Leestips:

 

Toxische stress:

Als een kind voortdurend blootgesteld wordt aan hevige stress, zoals bijvoorbeeld het geval is bij kindermishandeling, ontstaat toxische stress. Een toestand van permanente stress, die zeer schadelijk is voor het brein en de ontwikkeling ervan. Video Harvard University

De onzichtbare koffer

De term onzichtbare koffer is een metafoor voor de overtuigingen die een kind meedraagt door alles wat het heeft meegemaakt (Coppens, e.a. 2015, 2021). Ook leerkrachten hebben zo’n onzichtbare koffer bij zich. Het kind kan door de meegemaakte traumatische gebeurtenissen als overtuigingen meedragen dat het er niet toe doet, niets waard is of dat volwassenen onbetrouwbaar zijn. Voordat het kind jouw klas binnenstapt, zijn die overtuigingen al aanwezig. De taak van leerkrachten en docenten is om die koffer opnieuw te vullen met betere overtuigingen. Hierover kun je wat horen in het filmpje eerder op deze pagina.

Cognitieve driehoek

Kinderen die getraumatiseerd zijn, vertonen soms gedrag waarvan ze zelf ook niet begrijpen waarom ze het vertonen. Die gedragingen zijn divers, maar in een klas vaak wel problematisch: plotselinge uitbarstingen, hyperactief gedrag, erg angstig gedrag, controle zoekend gedrag, teruggetrokken gedrag, enz. Ze worden bang of boos uit het niets, zo lijkt het. De relatie tussen hun gedachten, gevoel en gedrag (zie cognitieve driehoek in Horeweg, 2018) moeten leerkrachten soms proberen uit te leggen. Bij leerkrachten van groep 1 en 2 vaak een vanzelfsprekend iets, maar verderop in de (basis)school niet altijd meer gebruikelijk. Toch kan dit kinderen helpen te begrijpen waarom ze doen zoals ze doen.

Traumabril

Een ander, zeer verhelderend begrip is ‘de traumabril.’ Leerkrachten die kijken met een traumabril, hebben begrip voor het kind en zijn of haar gedrag. Ze snappen waar het gedrag door ontstaan is en veroordelen het kind niet om zijn gedrag. Dat betekent overigens niet dat een leerkracht die kijkt met een traumabril alles goed vindt. Integendeel: grenzen zijn juist nu ook nodig, want die geven veiligheid. Een leerkracht die met deze bril kijkt, zal proberen de kalme en betrouwbare volwassene te zijn die het kind de kans geeft te herstellen, weer te geloven dat het er mag zijn en te ervaren dat andere mensen niet allemaal gevaarlijk zijn (Horeweg, 2018). De leerkracht treedt dan op als coregulator.

Wat kun je doen in de klas:

Heel algemeen en weinig concreet gezegd, kun je als leerkracht het gedrag dat deze kinderen vertonen, op een andere manier proberen te bekijken. Traumasensitief lesgeven dus. Ook wel kijken met een traumabril genoemd. Hierna een beknopte uiteenzetting die je daarbij kan helpen. De hierna genoemde interventies kunnen ervoor zorgen dat de veerkracht van een kind ontwikkeld wordt. Veerkracht helpt mensen door moeilijke tijden.

Bespreekbaar maken van kindermishandeling en andere aces in de klas

Kindermishandeling bespreekbaar maken helpt! Als kinderen een referentiekader geboden wordt over wat ‘normaal’ is, helpt hen dat. Uit onderzoek blijkt dat kinderen die gehoord hebben wat seksueel geweld is, eerder tot onthulling overgaan (Bicanic, 2020; Hoefnagels, 2021). Psycho-educatie helpt veerkracht te vergroten. Zo kun je de gevolgen van stress kun je uitleggen met de Breinbijsluiter voor kinderen, waar ik aan mee heb gewerkt.

Het praten over ingrijpende gebeurtenissen (aces) helpt deze gebeurtenissen uit de taboesfeer halen. Kinderen leren dat dit soort zaken nooit hun schuld zijn, niet mogen gebeuren en dat zij (helaas) niet de enigen zijn die dit meemaken (Mol, 2017; Horeweg, 2018, 2021, 2022; Van Gemert, 2019). Je kunt hiervoor gebruiken: Schildje (voor groep 1, 2 en 3) en voor de bovenbouw (groep 7 en 8) Dit is een verschrikkelijk boek met een gouden boodschap (bao) Voor het voortgezet onderwijs is er Niet jouw schuld (vo/mbo).

Psycho educatie is bovendien veerkracht herstellend. Het herstellen van de veerkracht kost veel tijd en veel herhaling. Veerkracht herstel je of ontwikkel je door kinderen te leren omgaan met stress, hun hulpbronnen te ‘ontdekken’ en door ze te plaatsen tussen klasgenoten die steun kunnen geven. In de klas kun je systematisch werken aan het vergroten van veerkracht (Horeweg, 2024 in voorbereiding).

Zingen

Steeds meer onderzoek laat zien dat samen muziek maken, ritme gebruiken (bijvoorbeeld bodypercussie), en zingen bijdragen aan een (onbewust) gevoel van veiligheid (van der Kolk, 2021). In het gelinkte artikel wordt dat uitgelegd.Zelf muziek maken en zingen zijn essentieel voor ons gevoel van veiligheid‘ Leuke bijkomstigheid: zingen blijkt ook goed voor de taalontwikkeling (Bothof, 2024)

Sociaal en emotioneel leren (SEL)

Structureel aandacht voor sociaal en emotioneel leren is ontzettend belangrijk. Met name de component zelfbesef en zelfregulatie verdienen veel aandacht. Het begint met ervaren wat je in je eigen lijf voelt. Dat kunnen bemerken en er woorden aangeven, is enorm belangrijk. Bij kinderen met traumatische ervaringen is dit vermogen soms verstoord (Schmidtz, 2023; Ireton, 2024). Die sensaties roepen namelijk emoties op en daarmee leren omgaan is belangrijk. Daarbij is behalve besef wat er in je lijf gebeurt, ook emotietaal nodig. Praktische werkbladen om besef over ‘wat voel ik in mijn lijf’ aan te leren, vind je op Inbalanzopschool.nl  Meer oefeningen volgen binnenkort.

Coronapandemie aces en trauma:

Uit onderzoek blijkt dat tijdens de eerste lockdown (2020) in veel gezinnen kindermishandeling toenam (Vermeulen, e.a. 2021). Gelukkig waren er ook gezinnen waar het juist beter ging. Het onderzoek liet zien dat de lockdown de kwetsbaarheid en kansenongelijkheid van kinderen en gezinnen die al kwetsbaar waren, werd vergroot. Zij kregen minder steun van belangrijke volwassenen.

Ook tijdens de tweede lockdown (december 2020 – maart/april 2021)  zijn de zaken voor sommige kinderen verslechterd (Movisie, 2021). Huiselijk geweld, kindermishandeling en -misbruik namen toe in ernst, waarschijnlijk door de langdurige stress waaronder gezinnen gebukt gingen. (Bron: Veilig Thuis, 2021).   Ook kunnen er tijdens de pandemie ouders werkloos zijn geworden, kinderen of familieleden longcovid hebben opgelopen of overleden zijn (Rijksoverheid, mei 2023). Een groot aantal kinderen en jongeren is somber en voelt zich meer alleen. 

  • Praat met kinderen over hoe het nu gaat.
  • Gebruik hierbij ook expressievakken: niet alle kinderen praten makkelijk over hun gevoel.
  • Veel stress bemoeilijkt het leren. Bied leerstof aan in kleinere ‘porties.’
  • Herhaal meer.
  • Blijf hoge verwachtingen houden. Spreek die ook uit, maar ondersteun waar  nodig.
  • Bezie gedrag in het licht van twee jaar onregelmatig school en veel stress. Veel kinderen missen (ook nu nog) bepaalde gedragsvaardigheden. Ze hebben twee jaar ‘gemist.’
  • Zorg dat er tijd over blijft voor samen plezier maken. Juist dat is nodig om veerkracht te versterken.
  • Bekijk Anton Horeweg over corona en stress voor het Lerarencollectief. 

Oorlog in Oekraïne:

Op dit moment is er voor het eerst in decennia oorlog in Europa. Dat kan betekenen dat kinderen die al in oorlogsgebieden hebben gewoond en gevlucht zijn naar ons land, (meer of opnieuw) last krijgen van hun eigen herinneringen. Oekraïense vluchtelingen zitten in onze klassen. Zij hebben dus aces meegemaakt en kunnen getraumatiseerd zijn, maar dat hoeft niet! Ook kinderen die altijd al hier woonden kunnen last krijgen van de oorlog, bijvoorbeeld omdat ze bang zijn dat de oorlog ook naar hier zal overslaan. Als je al vluchteling uit bijvoorbeeld Syrië of Afghanistan in de klas hebt, geldt dit nog sterker. Bedenk dat ook de ouders van die kinderen hierdoor problemen kunnen krijgen en het thuis wellicht een moeizame periode is. Praat met kinderen over de oorlog. Leg ze de gevolgen van stress uit. Er is een filmpje van de Window of tolerance in het Oekraïens. Je vindt meer handige tips over hoe je kan praten over de oorlog in Oekraïne op mijn blog. voor Oekraïense leerlingen zijn er twee nieuwe gratis apps, waarmee zij contact kunnen houden met hun thuisland of andere gevluchte jongeren: Svity(Світи) en Refee (рефері).

Anton Horeweg traumasensitief onderwijs Oekraïne

Armoede:

Steeds meer komen wetenschappers er achter, dat opgroeien in armoede en de daarbij behorende stress een ace is. Een langlopend onderzoekKansen in de Kindertijd(van de Kraats & Ravesteijn, 2021), laat zien dat door onder andere de enorme stress die opgroeien in armoede met zich meebrengt, de ontwikkeling van kinderen echt anders verloopt. Zo zie je naast taalachterstand ook psychische en sociale problemen bij deze kinderen. Kinderen die opgroeien in armoede kunnen zich slechter concentreren en hebben vaker last van gedragsproblemen of angsten (Guio, 2023). Wil je lezen hoe je op kinderen die opgroeien in armoede kunt helpen op je school? Lees deze handreiking van Rijksoverheid.

Op 6-jarige leeftijd heeft 5 procent van de rijkste kinderen een score die wijst op een hoog risico op psychische en sociale problemen. Bij de armste kinderen is dat 18 procent. Die verschillen bestaan ook nog als de kinderen 14 jaar oud zijn (van de Kraats, 2021). De stress heeft ook invloed op het IQ: De stress leidt tot een lager IQ (Mani, e.a. 2013). Dat kan op 16-jarige leeftijd wel 15 punten schelen (Volkskrant, 23 juni 2021). Kortom armoede is een heel ingrijpende ‘gebeurtenis.’

Discriminatie:

Racisme blijkt ook sterk traumatiserend te zijn. Een kind dat racisme te verduren krijgt, leert: ‘Ik ben niet goed genoeg.’ ‘Ik hoor er niet bij.’ Alle vormen van uitsluiting  zijn schadelijk. Zeker als de uitsluiting stelselmatig plaatsvindt of op jonge leeftijd begint’ (Karimi, 2022). Ook als je zelf niet direct met racistische uitlatingen te maken hebt gekregen, kun je psychische klachten ontwikkelen door systemisch racisme of intergenerationeel racisme. In dat laatste geval worden gevoelens van angst of onveiligheid onbewust en onbedoeld overgedragen van generatie op generatie (Karimi, 2022). Kinderen komen vaak ‘micro-agressie’ tegen en vernedering op school, de straat, de bus of in de hulpverlening. Al die gebeurtenissen bij elkaar, kunnen traumatisch zijn, (Taspinar, 2020). Discriminatie is op dit moment landelijk te melden op www.discriminatie.nl (januari 2024).

Het mag duidelijk zijn dat werken aan een traumasensitieve school veel kan vergen van het team en van individuele leerkrachten. Je kunt dit alleen voor elkaar krijgen als je team echt een team is, waar leerkrachten ook oog en zorg hebben voor elkaar. Let op secundair trauma bij leerkrachten. Traumasensitief lesgeven is niet makkelijk. Het mag ook duidelijk zijn dat de ondersteuning van deze groep kinderen een langdurige ondersteuning moet zijn.

Lezing of studiedagdeel De traumasensitieve school

Een interactieve lezing over aces, trauma en de gevolgen ervan voor de ontwikkeling van het brein en het gedrag en leren in de klas. Verzorgd door Anton Horeweg. 

Anton Horeweg Traumasensitief lesgeven

Studiedag lesgeven aan getraumatiseerde kinderen en jongeren

Begin met kennis over traumasensitief onderwijs. Volg met je team onze studiedag ‘De traumasensitieve school.’ Wij (Anton Horeweg en Ingrid van Essen), geven je in deze dag een goede basis om traumasensitief lesgeven te starten.

Teamtraining traumasensitief onderwijs

Volg een één- of tweedaagse teamtraining Traumasensitief lesgeven, ontwikkeld door Leony Coppens, klinisch psycholoog en trauma-expert. Wij (Anton Horeweg en Ingrid van Essen), gaan met jouw team dieper in op alle facetten van traumasensitief onderwijs.

Traject ‘Naar een traumasensitieve school’

Volg het traject  ‘Naar een traumasensitieve school.’   Wij creëren met directie en team de weg naar traumasensitief onderwijs. Een aanpak die goed is voor álle kinderen. Van een gedegen kennisbasis over trauma tot handelen in de praktijk. Trainers: Anton Horeweg en Ingrid van Essen, beiden met decennia ervaring in het onderwijs.

Masterclass Traumasensitieve school

Sinds vorig jaar geven wij (Anton Horeweg en Ingrid van Essen) met enige regelmaat de Masterclass traumasensitieve school. We doen dit met kleine groepen. De locatie Utrecht (La Vie) of Hilversum (Hoorneboeg). Iedereen kan inschrijven. Volgende Masterclasses trauma 14 oktober en 19 november 2024. Informatie en inschrijven.

Diversen

Podcast over De traumasensitieve school. Tjip de Jong in gesprek met Anton Horeweg (Tjipcast)

Podcast In gesprek over traumasensitief onderwijs met Anton Horeweg. Beluister.

Podcast Anton Horeweg over schooltrauma luisteren? Beluister.

Beeldverhaal Opvoeden en stress. Voor ouders. In 7 talen te downloaden.

Opname Anton Horeweg voor Week tegen kindermishandeling (51 stemmen voor het kind). Bekijk.

Voorstellingen

Er zijn voorstellingen over kindermishandeling en andere aces om met je klas heen te gaan. Bij die voorstellingen hoort bijna altijd een lesbrief om je te helpen deze lastige onderwerpen te bespreken in je klas.

  • Nachtuil (info);
  • Griezelgeheim (info);
  • Schildje-experience (info).

Handige websites

Onderstaande websites zijn gelinkt aan de traumasensitieve school van Anton Horeweg.

Onze Facebook Community Traumasensitief-onderwijs. Kom erbij en wissel ervaringen uit met andere leerkrachten en docenten.

www.hulpbijkindermishandeling.nl Gemaakt door Anton Horeweg. Hier kunnen kinderen zelf informatie vinden over kindermishandeling. Geschreven in kindertaal.

www.kindzoekthulp.nl Gemaakt door Anton Horeweg. Over problemen waar kinderen mee te maken kunnen krijgen. Langdurig ziek zijn, langdurig zieke ouder, hoogbegaafd en problemen op school, ouder in de gevangenis, enz. Geschreven in kindertaal.

Andere handige websites:

www.schildje.nl  Een lespakket voor groep 1, 2, 3.

Samentijd.nl Praktisch aan de slag om je klas ook veiliger te maken voor kinderen die getraumatiseerd zijn of hechtingsproblemen hebben.

DIS en andere vormen van dissociatie.

rakevragen.nl Welke vragen stel je wel of niet?

 www.centrumseksueelgeweld.nl

www.vooreenveiligthuis.nl 

www.augeo.nl

Jongerentaskforce-Augeo

Team-Kim

Wat je als leraar fout kunt doen bij kinderen in armoede. SIRE-Campagne.

Literatuur

Meer boeken over gedragdidactiek en schoolontwikkeling

Alle literatuur van deze site zien? Klik op literatuur.

Akkermans, M., Derksen, E., Moons, E., Wingen, M., & Kloosterman, R. (2023). Prevalentiemonitor Huiselijk Geweld en Seksueel Grensoverschrijdend gedrag, 2022.

Bertele, N., & Talmon, A. (2023). Sibling sexual abuse: A review of empirical studies in the field. Trauma, Violence, & Abuse, 24(2), 420-428. https://doi.org/10.1177/15248380211030244

Bothof, E. (2024). Zingen helpt bij taalontwikkeling: en helemaal bij kinderen met dyslexie. NPO Radio1, 29 januari 2024. Beluister.

Conkbayir, M. (2023). The Neuroscience of the Developing Child. Self-Regulation for Wellbeing and a Sustainable Future. London: Routledge.

Crouch, E., Radcliff, E., Hung, P., & Bennett, K. (2019). Challenges to school success and the role of adverse childhood experiences. Academic Pediatrics19(8), 899–907. https://doi.org/10.1016/j.acap.2019.08.006.

Schneijderberg, M . & Kregten, C. van (2021). Lesgeven aan getraumatiseerde kinderen. Een praktisch handboek voor leerkrachten in het basisonderwijs. Amsterdam: Swp.

Dana, D. (2020). De polyvagaal theorie in therapie. Uitgeverij Mens!

Feldman Barret, L. (2020). People’s words and actions can actually shape your brain — a neuroscientist explains how. Ideas.Ted.com

Forbes, H.T. (2013). Help for Billy. A Beyond Consequences Approach to Helping Children in the Classroom. Beyond Consequences Institute.

Garrido, E. F., Weiler, L. M., & Taussig, H. N. (2018). Adverse childhood experiences and health-risk behaviors in vulnerable early adolescents. The Journal of Early Adolescence38(5), 661–680https://doi.org/10.1177/0272431616687671.

Guio, A. C., & Van Lancker, W. (2023). Deprivatie bij kinderen in België en zijn gewesten: wat zeggen de nieuwe data?. Via https://lirias.kuleuven.be/4075045?limo=0

Hoefnagels, C. ,  Onrust, S. , van Rooijen, M. , Jonkman, H. , van Spanje-Hennes, A. & Breeman, L. D. (2021). Changing the classroom climate to lower the threshold for child abuse and neglect self-disclosure: a non-randomized cluster controlled trial, Children and Youth Services Review (2021), doi: https://doi.org/10.1016/j.childyouth.2021.106196

Holz, N.E., Zabihi, M., Kia, S.M. et al. A stable and replicable neural signature of lifespan adversity in the adult brain. National Neuroscience (2023). https://doi.org/10.1038/s41593-023-01410-8

Horeweg, A. (2022). Niet jouw schuld!’ Dit is een boek met een gouden boodschap. Huizen: Pica. Kindermishandeling, seksueel misbruik, sexting, sextorsion, grooming, loverboys bespreken (voortgezet onderwijs/mbo): 

Horeweg, A. (2022). Praten over de oorlog in Oekraïne. Hoe doe je dat? Gedragsproblemenindeklas.blogspot.com

Horeweg, A. (2021). Schooltrauma, bestaat dat wel?  Podcast.

Horeweg, A. (2021). Praten over kindermishandeling. Een complete les. JSW, november 2021. 

Horeweg, A. (2021). Weet je wel wat je losmaakt? Waarom je kindermishandeling moet bespreken op school. JSW Online, november 2021.

Horeweg, A. (2021). Hoe maak je een traumasensitieve school tijdens de coronapandemie? Rotterdam: RVKO.

Horeweg, A. (2020). Dit is een verschrikkelijk  boek met een gouden boodschap. Huizen: Pica. Kindermishandeling en andere aces bespreken in de klas.

Horeweg, A. (2019). Kinderen met psychotrauma, Zorgprimair, februari 2019, 14-16.

Horeweg, A. (2019). Schoolbrede aandacht voor het getraumatiseerde kind. Beter Begeleiden, september 2018, 40-43.

Horeweg, A. (2018). De toekomst van een getraumatiseerd kind bestaat uit de komende 15 seconden. Blik op hulp, mei 2018.

Horeweg, A. (2018). De traumasensitieve school. Anders kijken naar gedragsproblemen in de klas. 4de oplage Tielt: Lannoocampus.

Ireton, R., Hughes, A., & Klabunde, M. (2024). An FMRI Meta-Analysis of Childhood Trauma. Biological Psychiatry: Cognitive Neuroscience and Neuroimaging.

Van IJzerdoorn, M. & Bakermans-Kranenburg, M. (2010). Gehechtheid en trauma. Deventer: Hogrefe.

Katz, E. (2016). Beyond the physical incident model: How children living with domestic violence are harmed by and resist regimes of coercive control. Child Abuse Review, 25(1), 46–59. https://doi.org/10.1002/car.2422

Karimi, F. (2022). Hoe behandel je het trauma van racisme? One World.

van der Kolk, B. (2022). Traumasporen in lichaam, brein en geest. Eeserveen: Uitgeverij Mens.

van der Kolk, B. (2021). Neuroscience and the Frontiers of Traumatreatment. Online cursus via uitgeverij Mens!

Lindauer, R. (2018). Hulp bij trauma in de kindertijd. Houten: Lannoocampus.

Maasland, L., Schuring, M., van den Herik, D.  & Borste, M. (2024). Na seksueel grensoverschrijdend gedrag tussen kinderen in hun gezin. Universiteit Utrecht 

Mani, A. , Mullanaithan, S. Shafir, E. & Zhao, J. (2013). Poverty Impedes Cognitive Function, Science 30 Aug 2013,Vol. 341, Issue 6149, pp. 976-980. DOI: 10.1126/science.1238041

Mercera, G., Vervoort-Schel, J., Offerman, E. et al. Prevalence of Adverse Childhood Experiences in Adolescents with Special Educational and Care Needs in the Netherlands: A Case-File Study of Three Special Educational and Care Settings. Journal of Child & Adolescent Trauma (2024). https://doi.org/10.1007/s40653-024-00613-w

Mol, P. (2017). Een stille leerling in je klas. De leraar als betekenisvolle andere bij kindermishandeling. Houten: Lannoocampus.

Movisie: Kindermishandeling. De impact van corona. via movisie.nl, verkregen op 23-04-2021.

Noteboom, A. , ten Have M. , de Graaf, R. , Beekman, A.T. F. , Penninx,  B. J. W. H. , Lamers, F. (2021). The long-lasting impact of childhood trauma on adult chronic physical disorders, Journal of Psychiatric Research, Volume 136, April 2021, Pages 87-94.

Van Oudheusden, H. (2018). Teaching refugee children. A hero’s journey. New York: Apollo Books.

Perry, B. & Szalawitz, M. (2020). De jongen die opgroeide als hond. En andere verhalen uit het dagboek van een kinderpsychiater. Schiedam: Scriptum.

Perry, B. & Winfrey, O. (2021). Wat is jou overkomen? Gesprekken over trauma, veerkracht en herstel. Antwerpen: Spectrum.

Platinck, S. (2023). Hulpzoekend gedrag en psychosociaal welzijn van slachtoffers van siblinggeweld. Masterthesis, Universiteit van Gent.

Schäfer, J. L., McLaughlin, K. A., Manfro, G. G., Pan, P., Rohde, L. A., Miguel, E. C., & Salum, G. A. (2022). Threat and deprivation are associated with distinct aspects of cognition, emotional processing, and psychopathology in children and adolescents. Developmental Science, e13267. https://doi.org/10.1111/desc.13267.

Schijvens, N. (2023). Schildje de Schildpad. Over een schildpad die het thuis niet zo fijn heeft. Stichting Groeiveilig (verwacht oktober 2023). 

Schippers, M. (2017). Kinderen gevlucht en alleen. Een interculturele visie op de begeleiding van alleenstaande gevluchte kinderen. Utrecht: Nidos.

Schmitz, M., Back, S. N., Seitz, K. I., Harbrecht, N. K., Streckert, L., Schulz, A., … & Bertsch, K. (2023). The impact of traumatic childhood experiences on interoception: disregarding one’s own body. Borderline Personality Disorder and Emotion Dysregulation10(1), 5.

Shanker, S. & Barker, T. (2016). Zelfregulatie bij kinderen. Antwerpen: Spectrum.

Siegel, D. (1999). The Developing Mind: Toward a Neurobiology of Interpersonal Experience. New York: Guilford Press, 1999.

Struik, A. (2021). Slapende honden? Wakker maken! Een behandelmethode voor chronisch getraumatiseerde kinderen. Amsterdam: Pearson.

Taspinar, B. (2021). Racisme laat bij elk slachtoffer een wonde achter. Sociaal.net

Vermeulen, S., van Berkel, S. & Alink, L. (2021). Rapport Kindermishandeling tijdens de eerste lockdown. Universiteit Leiden.

Wassink-De Stigter, R., Offerman, E., Asselman, M. et al. Trainen voor traumasensitief onderwijs. Kind Adolescent Praktijk 20, 24–31 (2021). https://doi.org/10.1007/s12454-021-0676-2.

Webster, E. M. (2022). The Impact of Adverse Childhood Experiences on Health and Development in Young Children. Global Pediatric Health9https://doi.org/10.1177/2333794X221078708.

Window of Tolerance in het Oekraïens. (YouTube)

Bestel mijn boeken

Bereik Anton Horeweg
Executieve functies

Uitvoerende regelfuncties of executieve functies: hoe beïnvloeden ze gedrag en leren? Lees meer.