Een lezing over traumasensitief onderwijs? Boek een incompany bijeenkomst over traumasensitief onderwijs (TSO) met Anton Horeweg. Lezing, studiedag of begeleidingstraject mogelijk.
Lees hier artikelen over (school)trauma en traumasensitief onderwijs.
Uit onderzoeken blijkt, dat er veel kinderen rondlopen die een ace (Adverse Childhood Experience of ingrijpende gebeurtenis in hun jeugd), hebben meegemaakt (Felitti, e.a., 1998). Bij iets minder dan de helft van de kinderen en jongeren ontwikkelt een ace zich tot psychotrauma.
Dankzij de neuropsychologie en de neurobiologie weten we dat chronisch trauma enorme impact heeft op de ontwikkeling van kinderen. Wetenschappers als Bruce Perry, Bessel van der Kolk, Stephen Porges, Peter Levine en Dan Siegel schrijven al een decennium over de gevolgen van vroegkinderlijk chronisch trauma op de ontwikkeling. In de VS en Australië zijn overheidsorganisaties en universiteiten die deze bevindingen onder de aandacht brengen, zoals Australian Child & Adolescent Trauma, Loss & Grief Network en The National Child Traumatic Stress Network.
In de VS, Australië en Canada bestaan trauma-sensitive schools (traumasensitieve scholen). Traumasensitief onderwijs is daar meer ingeburgerd. Onderwijsauteurs als Heather Forbes, Jim Sporleder, Michael McKnight en Lori Desautels schrijven over trauma-informed education. In verschillende Staten van de VS steunt de overheid scholen om traumasensitief onderwijs te ontwerpen.
In Nederland zetten Leony Coppens als wetenschapper en Anton Horeweg vanuit het onderwijs zich in om traumasensitief onderwijs onder de aandacht te brengen. In Nederland en Vlaanderen komt trauma meer voor dan leerkrachten denken. Onderzoek laat dit zien. Zie daarvoor Ik heb al veel meegemaakt (2016) TNO en Augeo Foundation) Of recent onderzoek onder leerlingen van het s(b)o, (Hoefnagels, e.a., 2021).
‘Dit is een verschrikkelijk boek met een gouden boodschap.’ Tweede druk! Maak kindermishandeling en andere aces bespreekbaar in je klas. Dit verlaagt de drempel kindermishandeling te melden! Dit blijkt o.a. uit onderzoek (Hoefnagels, e.a. 2021). Kindermishandeling en andere aces bespreekbaar maken kan met Dit is een verschrikkelijk boek met een gouden boodschap, geschreven vanuit mijn studie over trauma en bijna 40 jaar ervaring als leerkracht.
Aanbevolen door Iva Bicanic (Hoofd landelijk traumacentrum en landelijk coördinator Centrum Seksueel Geweld) en Kim van Laar (Team Kim). Bij dit boek hoort een korte handreiking ter voorbereiding, samen met een uitgebreid lespakket voor je lessen. Geef kinderen een referentiekader.
Uit het onderzoek: ‘Ik heb al veel meegemaakt. Ingrijpende ervaringen van leerlingen uit groep 7 en 8,‘ bleek dat ruim 45% één of meer ace’s (Adverse Childhood Experiences) had meegemaakt (Vink et al., 2016). In het speciaal onderwijs heeft tussen de 86% en 96% een ace meegemaakt (Wassink, Offerman et al., 2021).
Niet elke ace leidt dus tot een getraumatiseerd kind, maar zoals je hierboven kon lezen, zijn meer kinderen getraumatiseerd dan we dachten. Ook een ingrijpende gebeurtenis (ace), kan er voor zorgen dat je hoofd niet naar leren staat. Een youtube filmpje over ace’s vind je hier.
Wat valt onder de ingrijpende gebeurtenissen in je jeugd; de zogenaamde ACEs:
Een traumatische gebeurtenis is een gebeurtenis waarbij je leven bedreigd wordt of je lichamelijke integriteit in gevaar is en waarbij je volkomen machteloos bent. Als die gebeurtenis voor jou overweldigend is, kan zich een psychotrauma ontwikkelen. Als je meer van dergelijke gebeurtenissen meemaakt, of als die gebeurtenissen lang aanhouden (denk aan kindermishandeling) loop je een nog grotere kans getraumatiseerd te raken.
De kans dat een kind getraumatiseerd raakt kan door een aantal factoren vergroot worden (Coppens, 2015, 2021; Horeweg, 2018):
Bij kindermishandeling wordt vaak gedacht aan kinderen die geslagen worden, maar onder deze noemer valt veel meer:
Bron www.NJI.nl (2021).
Ongeveer 119.000 kinderen per jaar maken bovenstaande zaken mee (NJI, 2021). De meest voorkomende vorm is emotionele verwaarlozing. Volgens wetenschappers is de invloed daarvan zelfs nog groter dan fysieke mishandeling. Ook hier geldt weer dat niet elk kind getraumatiseerd raakt, maar wel dat dit soort gebeurtenissen invloed hebben op het gedrag dat deze kinderen in je klas laten zien. Het is belangrijk signalen van mogelijke mishandeling of seksueel misbruik te onderkennen.
De speciaal ontwikkelde signalenkaart (per leeftijdscategorie) kan je daarbij helpen. Als je kindermishandeling meent te herkennen, doorloop je het best de stappen van de Meldcode kindermishandeling. Sinds schooljaar 2019 is er een zogenaamd ‘afwegingskader’ beschikbaar. De school is verplicht dit afwegingskader te gebruiken. Het Afwegingskader voor het onderwijs kun je hier downloaden.
Eind 2020 verscheen het Handelingskader voor het onderwijs. Met dit Handelingskader kindermishandeling en huiselijk geweld voor het onderwijs beogen AVS, PO-Raad en VO-raad de randvoorwaarden voor de signalering en aanpak van kindermishandeling in het onderwijs te verhelderen.
Kort gezegd kunnen kinderen problemen ontwikkelen op het gebied van Veel kinderen met vroegkinderlijk trauma hebben problemen met Executieve functies. Op school kan het gedrag van deze kinderen leiden tot het idee dat men te maken heeft met kinderen die ADHD of ODD hebben. Deze kinderen vertonen nogal eens hyperactief en opstandig gedrag, hebben vaker ruzie met klasgenoten of de leerkracht, durven geen (vriendschaps)relaties aan te gaan, zijn sneller boos dan andere kinderen, hebben hun aandacht niet bij de les, onthouden de lesstof niet en lijken weinig gemotiveerd om te leren (Horeweg, 2018, 2020, 2021). Uiteraard zijn er ook kinderen die zich terugtrekken in zichzelf. Zij vallen niet op en worden meestal over het hoofd gezien, maar lijden aan evenveel stress als de kinderen met druk en opstandig gedrag (Horeweg, 2018, Horeweg, 2022).
Een kind dat een vroegkinderlijk trauma oploopt, zal daardoor een andere ontwikkeling van het brein hebben dan andere kinderen (Perry, 1996, 1999, 2002, 2006; van der Kolk, 2016, 2021). Een van de dingen die in de knel komen is de ontwikkeling van de zelfregulatie. Zelfregulatie (het vermogen om je emoties en impulsen onder controle te houden) leer je van je opvoeders. Als een klein kind verdrietig is, wordt het getroost door de opvoeder. Die kalmeert en laat zien dat ook ‘erge dingen’ voorbij gaan. Ook woede wordt op die manier getemperd. Doordat de opvoeder het kind helpt zichzelf te reguleren, worden er in het brein neuronenpaden aangemaakt. Uiteindelijk leert het kind zichzelf reguleren. Als een kind niet opgroeit in een veilige situatie, leert het dit dus niet en zijn er uiteindelijk letterlijk nog geen verbindingen in de hersenen aangemaakt die kunnen zorgen voor zelfregulatie. Het kind kan het dus letterlijk niet zelf, omdat de fysieke mogelijkheid ervoor niet aanwezig is. Voorgaande heeft ook invloed op de leerprestaties (Perry, 2016).
Op school denken we dan vaak dat een kind dat zo ontregeld raakt gedurende een schooldag, zich niet wil gedragen. Uitspraken als: ‘Hij wil het maar niet leren’ of ‘Hij maakt van kleine dingen een enorm drama.’ kunnen dan het gevolg zijn, terwijl het kind letterlijk het vermogen tot zelfregulatie mist. Video Harvard University Gelukkig is die zelfregulatie alsnog aan te leren. Dat kost echter veel tijd en veel herhaling. Wat er voor nodig is om dit te leren is een kalme volwassene en een veilige (klassen- of school) omgeving. De rol van de leerkracht is hier dus enorm belangrijk!
Behalve het zichzelf niet kunnen reguleren, heeft het kind ook een slechter werkend werkgeheugen en heeft het moeite om de aandacht bij het werk te houden.
Een klein stukje over de rol van een traumasensitieve leerkracht vind je als je op de videostill uit de E-learning Traumasensitief lesgeven van Augeo Foundation klikt. Het laden kan een ogenblik duren.
Als je een leven met gewone (verdraagzame) stress leidt en er is niet iets aan de hand, is je brein in optimale arousal. Je functioneert dan binnen je Window of Tolerance (Siegel, 1999). In het Nederlands ook wel je raampje genoemd. Ook bij een beetje stress blijf je wel binnen dit raampje. Als de stress teveel wordt, is je brein in hyperarousal of in hypoarousal. Wanneer de stress zakt, kom je vrij snel weer binnen de Window of Tolerance. Als er vaak teveel stress is, kom je steeds sneller in een staat van hyperarousal. Bij die laatste staat kom je in fight, flight of (active) freeze. Als er te vaak stress is, duurt het ook langer voor je weer in je raampje komt. Als de stress bijna onverdraaglijk wordt kun je ook in hypoarousal komen: een soort shutdown. De stress is in die toestand zo mogelijk nog groter.
Kinderen die voortdurend in een onveilige situatie leven, hebben een stress-systeem dat hyperalert is. Het reageert sneller dan bij kinderen die in een veilige situatie opgroeien. Dat zit als volg in elkaar. Ons brein bestaat (eenvoudig gezegd) uit drie delen:
Kinderen kunnen vaak niet vechten of vluchten en komen dan in de onderste zone uit het schema: ze dissociëren. Dat kan volledige dissociatie zijn: ze herinneren zich dan niets van de gebeurtenissen. Ze kunnen ook gedeeltelijk dissociëren. Ze maken de gebeurtenis wel mee, maar voelen geen emoties of pijn. Misbruikte kinderen vertellen soms dat ze ‘zichzelf van een afstandje zagen’ tijdens het misbruik. Veelvuldig dissociëren kan leiden tot DIS (dissociatieve identiteitsstoornis). Deze stoornis is onbekend, maar komt veelvuldig voor bij kinderen die op zeer jonge leeftijd misbruikt zijn. Lees meer over DIS en andere vormen van dissociatie.
Wat heeft dit alles te maken met het gedrag van getraumatiseerde kinderen in je klas? Als een kind veel stress ervaart door de onveilige situatie thuis, is het brein van dat kind extra alert. De amygdala neemt het zekere voor het onzekere en slaat ook alarm bij vermeend gevaar. Bovendien worden gebeurtenissen en situaties eerder als gevaarlijk beoordeeld. Als een kind weet dat stemverheffing van een verzorger betekent dat het klappen krijgt of uitgescholden wordt, zal het brein op dezelfde manier reageren als jij je stem verheft, ook al is er op dat moment geen gevaar. Het brein van het kind zorgt dan snel voor een fight-, flight-, of freeze reactie om het gevaar voor te zijn. Wat je dan kunt zien in de klas is het volgende:
Een zeer belangrijk gegeven bij elk van deze toestanden is, dat het kind niet reageert vanuit de neocortex (rede, logisch denken), maar reageert vanuit het limbisch systeem en de hersenstam (gericht op overleving). Het kind kan dingen zeggen en doen, die het in een stressvrije situatie nooit zou doen! De amygdala reageert bovendien sterker op lichaamshouding en gezichtsuitdrukking dan op gesproken taal. Jouw boze gezicht / boze houding is op dat moment weer een trigger om in de ‘overlevingsstand’ te blijven.
Als een kind voortdurend blootgesteld wordt aan hevige stress, zoals bijvoorbeeld het geval is bij kindermishandeling, ontstaat toxische stress. Een toestand van permanente stress, die zeer schadelijk is voor het brein en de ontwikkeling ervan. Video Harvard University
Heel algemeen en weinig concreet gezegd, kun je als leerkracht het gedrag dat deze kinderen vertonen, op een andere manier proberen te bekijken. Traumasensitief lesgeven dus. Ook wel kijken met een traumabril genoemd. Hierna een beknopte uiteenzetting die je daarbij kan helpen.
De term onzichtbare koffer is een metafoor voor de overtuigingen die een kind meedraagt door alles wat het heeft meegemaakt (Coppens, e.a. 2015, 2021). Ook leerkrachten hebben zo’n onzichtbare koffer bij zich. Het kind kan door de meegemaakte traumatische gebeurtenissen als overtuigingen meedragen dat het er niet toe doet, niets waard is of dat volwassenen onbetrouwbaar zijn. Voordat het kind jouw klas binnenstapt, zijn die overtuigingen al aanwezig. De taak van leerkrachten en docenten is om die koffer opnieuw te vullen met betere overtuigingen. Hierover kun je wat horen in het filmpje eerder op deze pagina.
Kinderen die getraumatiseerd zijn, vertonen allerlei gedrag waarvan ze zelf ook niet begrijpen waarom ze het vertonen. Die gedragingen zijn divers, maar in een klas vaak wel problematisch: plotselinge uitbarstingen, hyperactief gedrag, erg angstig gedrag, controle zoekend gedrag, teruggetrokken gedrag, enz. Ze worden bang of boos uit het niets, zo lijkt het. De relatie tussen hun gedachten, gevoel en gedrag (de cognitieve driehoek; Coppens, e.a. 2015, 2021) moeten leerkrachten soms proberen uit te leggen. Bij leerkrachten van groep 1 en 2 vaak een vanzelfsprekend iets, maar verderop in de (basis)school niet altijd meer gebruikelijk. Toch kan dit kinderen helpen te begrijpen waarom ze doen zoals ze doen.
Een ander, zeer verhelderend begrip is ‘de traumabril.’ Leerkrachten die kijken met een traumabril, hebben begrip voor het kind en zijn of haar gedrag. Ze snappen waar het gedrag door ontstaan is en veroordelen het kind niet om zijn gedrag. Dat betekent overigens niet dat een leerkracht die kijkt met een traumabril alles goed vindt. Integendeel: grenzen zijn juist nu ook nodig, want die geven veiligheid. Een leerkracht die met deze bril kijkt, zal proberen de kalme en betrouwbare volwassene te zijn die het kind de kans geeft te herstellen, weer te geloven dat het er mag zijn en te ervaren dat andere mensen niet allemaal gevaarlijk zijn (Horeweg, 2018).
Als kinderen een referentiekader geboden wordt wat ‘normaal’ is, helpt hen dat. Zo blijkt uit onderzoek dat kinderen die gehoord hebben wat seksueel geweld is, eerder tot onthulling overgaan (Bicanic, 2020; Hoefnagels, 2021). Ook kan praten over ingrijpende gebeurtenissen in een kinderleven (aces) dit uit de taboesfeer halen. Kinderen leren dat dit soort zaken nooit hun schuld zijn, niet mogen gebeuren en dat zij (helaas) niet de enigen zijn die dit meemaken helpen (Mol, 2017; Horeweg, 2018, 2020, 2021; Van Gemert, 2019).
Het mag duidelijk zijn dat werken aan een traumasensitieve school veel kan vergen van het team en van individuele leerkrachten. Je kunt dit alleen voor elkaar krijgen als je team echt een team is, waar leerkrachten ook oog en zorg hebben voor elkaar. Let op secundair trauma bij leerkrachten. Traumasensitief lesgeven is niet makkelijk. Het mag ook duidelijk zijn dat de ondersteuning van deze groep kinderen een langdurige ondersteuning moet zijn. Het herstellen van de veerkracht kost veel tijd en veel herhaling.
Steeds meer onderzoek laat zien dat samen muziek maken en zingen bijdragen aan een (onbewust) gevoel van veiligheid (van der Kolk, 2021). In dit artikel van het cultureel persbureau wordt dat simpel uitgelegd. ‘Zelf muziek maken en zingen zijn essentieel voor ons gevoel van veiligheid‘
Uit onderzoek blijkt, dat tijdens de eerste lockdown (2020) in veel gezinnen kindermishandeling toenam (Vermeulen, e.a. 2021). De schatting tijdens de eerste lockdown ligt significant hoger dan de schatting over een periode van 3 maanden zonder lockdown gerapporteerd door dezelfde informantengroepen in 2017. Van 15.000 meldingen naar dik 40.000 meldingen. Gelukkig waren er ook gezinnen waar het juist beter ging. Dit onderzoek laat zien dat de lockdown de kwetsbaarheid en kansenongelijkheid van kinderen en gezinnen die al kwetsbaar waren, heeft vergroot. Zij kregen minder steun van andere belangrijke volwassenen.
Ook tijdens de tweede lockdown (december 2020 – maart/april 2021) zijn de zaken voor sommige kinderen verslechterd (Movisie, 2021) Huiselijk geweld, kindermishandeling en -misbruik namen niet aantal toe, maar wel in ernst, waarschijnlijk door de langdurige stress waaronder gezinnen gebukt gaan. (Bron: Veilig Thuis, 2021). Het is belangrijk om daar op school rekening mee te houden. Een flink aantal kinderen maakt zich ook veel zorgen door gebeurtenissen tijdens deze pandemie. Denk aan werkloosheid ouders, ziekte gezins- en familieleden, eventuele overlijdens door corona, rellen in de straat, enz. Een groter aantal kinderen en jongeren is somber en voelt zich meer alleen. houd er rekening mee, dat ‘na’ de coronacrisis, deze effecten nog een tijd kunnen aanhouden.
Op dit moment is er voor het eerst in decennia oorlog in Europa. Dat kan betekenen dat kinderen die al in oorlogsgebieden hebben gewoond en gevlucht zijn naar ons land, (meer of opnieuw) last krijgen van hun eigen herinneringen. De eerste Oekraïense vluchtelingen zitten in onze klassen. Zij hebben dus aces meegemaakt en kunnen getraumatiseerd zijn, maar dat hoeft niet! Ook kinderen die altijd al hier woonden kunnen last krijgen van de oorlog, bijvoorbeeld omdat ze bang zijn dat de oorlog ook naar hier zal overslaan. Als je al vluchteling uit bijvoorbeeld Syrië of Afghanistan in de klas hebt, geldt dit nog sterker. Bedenk dat ook de ouders van die kinderen problemen kunnen krijgen hierdoor en het thuis wellicht een moeizame periode is. Praat met kinderen over de oorlog. Je vindt handige tips over hoe je kan praten over de oorlog in Oekraïne op mijn blog.
Steeds meer komen wetenschappers er achter, dat opgroeien in armoede en de daarbij behorende stress ‘een ace’ is. Een langlopend onderzoek ‘Kansen in de Kindertijd‘ (Van de Kraats & Ravesteijn, 2021), laat zien dat door onder andere de enorme stress die opgroeien in armoede met zich meebrengt, de ontwikkeling van kinderen echt anders verloopt. Zo zie je naast taalachterstand ook psychische en sociale problemen bij deze kinderen. Kinderen die opgroeien in armoede kunnen zich slechter concentreren en hebben vaker last van gedragsproblemen of angsten. Wil je lezen hoe je op kinderen die opgroeien in armoede kunt helpen op je school? Lees deze handreiking van Rijksoverheid.
Op 6-jarige leeftijd heeft 5 procent van de rijkste kinderen een score die wijst op een hoog risico op psychische en sociale problemen. Bij de armste kinderen is dat 18 procent. Die verschillen bestaan ook nog als de kinderen 14 jaar oud zijn (van de Kraats, 2021). De stress heeft ook invloed op het IQ: De stress leidt tot een lager IQ (Mani, e.a. 2013). Dat kan op 16-jarige leeftijd wel 15 punten schelen (Volkskrant, 23 juni 2021).
Racisme blijkt ook sterk traumatiserend te zijn. Racisme is een vorm van intermenselijk trauma, gericht van persoon tot persoon. Een kind dat racisme te verduren krijgt, leert: ik ben niet goed genoeg. ‘Dat is iets wat we bij alle vormen van uitsluiting zien. Zeker als de uitsluiting stelselmatig plaatsvindt of op jonge leeftijd begint’ (Karimi, 2022). Ook als je zelf niet direct met racistische uitlatingen te maken hebt gekregen, kun je psychische klachten ontwikkelen door systemisch racisme of intergenerationeel racisme. In dat laatste geval worden gevoelens van angst of onveiligheid onbewust en onbedoeld overgedragen van generatie op generatie (Karimi, 2022). Kinderen komen vaak ‘micro-agressie’ tegen en vernedering op school, de straat, de bus of in de hulpverlening. Al die gebeurtenissen bij elkaar, kunnen traumatisch zijn, (Taspinar, 2020).
Een interactieve lezing over ACEs, trauma en de gevolgen ervan voor de ontwikkeling van het brein en het gedrag en leren in de klas. Verzorgd door Anton Horeweg.
Begin met kennis over traumasensitief onderwijs. Volg met je team onze studiedag ‘De traumasensitieve school.’ Wij (Anton Horeweg en Ingrid van Essen), geven je in deze dag een goede basis om traumasensitief lesgeven te starten.
Volg de tweedaagse teamtraining Traumasensitief lesgeven, ontwikkeld door Leony Coppens, klinisch psycholoog en trauma-expert. Wij (Anton Horeweg en Ingrid van Essen), gaan met jouw team dieper in op alle facetten van traumasensitief onderwijs.
Anton Horeweg: Gecertificeerd trainer traumasensitief lesgeven.
Volg het traject ‘Naar een traumasensitieve school.’ Wij creëren met directie en team de weg naar traumasensitief onderwijs. Van een gedegen kennisbasis over trauma tot handelen in de praktijk. Trainers: Anton Horeweg en Ingrid van Essen.
Zoek je onderwijsboeken, gebruik de link.
Met je klas kindermishandeling bespreken? Dit is een verschrikkelijk boek met een gouden boodschap (2e druk, 2021). Huizen: Pica.
Voor het voortgezet onderwijs: ‘Niet jouw schuld!’ Dit is een boek met een gouden boodschap. Huizen: Pica.
Onze Facebook Community Traumasensitief-onderwijs. Kom erbij en wissel ervaringen uit met andere leerkrachten en docenten.
Gastles ervaringsdeskundigen? Kijk bij Team-Kim.nl
Praktisch aan de slag om je klas ook veiliger te maken voor kinderen die getraumatiseerd zijn of hechtingsproblemen hebben? Samentijd.
Beeldverhaal Opvoeden en stress. Voor ouders. In 7 talen te downloaden.
Meldingen in coronacrisis ernstiger van aard. Het Parool, 28-03-2021.
Coppens, L.; Schneijderberg, M. & van Kregten, C. (2021). Lesgeven aan getraumatiseerde kinderen. Amsterdam: SWP.
Feldman Barret, L. (2020). People’s words and actions can actually shape your brain — a neuroscientist explains how. Ideas.Ted.com
Hoefnagels, C. , Onrust, S. , van Rooijen, M. , Jonkman, H. , van Spanje-Hennes, A. & Breeman, L. D. (2021). Changing the classroom climate to lower the threshold for child abuse and neglect self-disclosure: a non-randomized cluster controlled trial, Children and Youth Services Review (2021), doi: https://doi.org/10.1016/j.childyouth.2021.106196
Horeweg, A. (2022). Praten over de oorlog in Oekraïne. Hoe doe je dat? Gedragsproblemenindeklas.blogspot.com
Horeweg, A. (2020). Dit is een verschrikkelijk boek met een gouden boodschap. Huizen: Pica.
Horeweg, A. (2015). Gedragsproblemen in de klas in het basisonderwijs. Houten: Lannoocampus.
Karimi, F. (2022). Hoe behandel je het trauma van racisme? One World.
Mani, A. , Mullanaithan, S. Shafir, E. & Zhao, J. (2013). Poverty Impedes Cognitive Function, Science 30 Aug 2013,Vol. 341, Issue 6149, pp. 976-980.DOI: 10.1126/science.1238041
Movisie: Kindermishandeling. De impact van corona. via movisie.nl, verkregen op 23-04-2021.
van der Kolk (2021). Neuroscience and the Frontiers of Traumatreatment. Online cursus via uitgeverij Mens!
Van Oudheusden, H. (2018). Teaching refugee children. A hero’s journey. New York: Apollo Books.
Schippers, M. e.a. (2020). Veerkracht versterken van vluchtelingkinderen. Utrecht: Nidos.
Taspinar, B. (2021). Racisme laat bij elk slachtoffer een wonde achter. Sociaal.net
Vermeulen, S., van Berkel, S. & Alink, L. (2021). Rapport Kindermishandeling tijdens de eerste lockdown. Universiteit Leiden.
In de wieg al op achterstand: bij baby’s van 4 maanden is de ongelijkheid reeds te zien. Volkrant, 23 juli, 2021.
www.hulpbijkindermishandeling.nl Hier kunnen kinderen zelf informatie vinden over kindermishandeling. Geschreven in kindertaal.
DIS en andere vormen van dissociatie.
Welke vragen stel je: Kijk eens op rakevragen.nl
www.kind010.nl Waar kinderen hulp kunnen vinden. Voor en door kinderen uit Rotterdam.
Wat je als leraar fout kunt doen bij kinderen in armoede. SIRE-Campagne.
In Handboek Gedrag op school (2021) en Gedragsproblemen in de klas in het basisonderwijs (2015), Gedragsproblemen in de klas in het voortgezet onderwijs (2018) vind je een uitgebreid hoofdstuk over trauma. Er is ook een heel boek gewijd aan trauma: De traumasensitieve school (5de druk 2022). Hierin wordt uitgebreid ingegaan op de gevolgen van trauma: wat zie je terug in je klas?
Voor kinderen vind je deze uitleg in Dit is een verschrikkelijk boek met een gouden boodschap (2020). Boeken bestellen? Klik op de afbeeldingen onder aan de pagina.
Voor pubers verschijnt binnenkort ‘Niet jouw schuld!’ Een verschrikkelijk boek met een gouden boodschap.
Alle literatuur van deze site zien? Klik op literatuur.
Dana, D. (2020). De polyvagaal theorie in therapie. Uitgeverij Mens!
Horeweg, A. (2021). Schooltrauma, bestaat dat wel? podcast.
Horeweg, A. (nov 2021). Praten over kindermishandeling. Een complete les. JSW, november 2021. Horeweg, A. (2021).
Horeweg, A. (2021). Weet je wel wat je losmaakt? Waarom je kindermishandeling moet bespreken op school. JSW Online, november 2021.
Horeweg, A. (2021). Hoe maak je een traumasensitieve school tijdens de coronapandemie? Rotterdam: RVKO.
Horeweg, A. (2020). Dit is een verschrikkelijk boek met een gouden boodschap. Huizen: Pica.
Horeweg, A. (2019). Kinderen met psychotrauma, Zorgprimair, februari 2019, 14-16.
Horeweg, A. (2019). Schoolbrede aandacht voor het getraumatiseerde kind. Beter Begeleiden, september 2018, 40-43.
Horeweg, A. (2018). De toekomst van een getraumatiseerd kind bestaat uit de komende 15 seconden. Blik op hulp, mei 2018.
Van IJzerdoorn, M. & Bakermans-Kranenburg, M. (2010). Gehechtheid en trauma. Deventer: Hogrefe.
Lindauer, R. (2018). Hulp bij trauma in de kindertijd. Houten: Lannoocampus.
Noteboom, A. , ten Have M. , de Graaf, R. , Beekman, A.T. F. , Penninx, B. J. W. H. , Lamers, F. (2021). The long-lasting impact of childhood trauma on adult chronic physical disorders, Journal of Psychiatric Research, Volume 136, April 2021, Pages 87-94.
Schippers, M. (2017). Kinderen gevlucht en alleen. Een interculturele visie op de begeleiding van alleenstaande gevluchte kinderen. Utrecht: Nidos.
Siegel, D. (1999). The Developing Mind: Toward a Neurobiology of Interpersonal Experience. New York: Guilford Press, 1999.
Shanker, S. & Barker, T. (2016). Zelfregulatie bij kinderen. Antwerpen: Spectrum.
Vermeulen, S. , van Berkel, S. & Alink, L. (2021). Kindermishandeling tijdens de eerste lockdown. Leiden: Universiteit van Leiden.
Wassink-De Stigter, R., Offerman, E., Asselman, M. et al. Trainen voor traumasensitief onderwijs. Kind Adolescent Praktijk 20, 24–31 (2021). https://doi.org/10.1007/s12454-021-0676-2
