Trainingen

DCD

Deze pagina is bijgewerkt op 10-11-2024
Kinderen met DCD hebben een achterstand in de ontwikkeling van motorische vaardigheden, moeite met ordening en moeite met het coördineren van bewegingen, waardoor ze alledaagse taken minder makkelijk uit kunnen voeren dan leeftijdsgenoten. Kinderen met DCD worden vaak als “onhandig” omschreven. Leraren kunnen deze kinderen eenvoudig ondersteuning geven. Hier lees je hoe.

Developmental Coordination Disorder of DCD

DCD: Kenmerken

DCD (Developmental Coördination Disorder) of coördinatie-ontwikkelingsstoornis werd vroeger (ontwikkelings)dyspraxie genoemd.

Kinderen die DCD hebben, hebben moeite met het aanleren en uitvoeren van motorische taken, zoals zich aan- en uitkleden, fietsen, zwemmen, tekenen, knippen en schrijven. De minder goede behendigheid is het kernsymptoom van DCD (Fuelscher, 2018).

Maar ook ordenen, organiseren van hun laatje of kluisje, plannen of spraak (Horeweg, 2024). De moeilijkheden vind je dus zowel op het gebied van motoriek als leerprestaties. Dit alles heeft veel invloed op het dagelijks leven van deze kinderen. (van Hoorn, 2021).  De volledige criterialijst kun je terugvinden in de DSM 5. Meer lezen over DCD? Handboek Gedrag op school, deel 2 of Gedragsproblemen in de klas in het Voortgezet onderwijs.

DCD: Verloop in de tijd

Handelingen die voor andere kinderen vanzelfsprekend zijn, vergen voor deze kinderen heel veel inspanning. Duidelijk is, dat als je een beetje onhandig bent, of niet zo goed kan voetballen, je nog geen DCD hebt. De symptomen variëren met de leeftijd en ontwikkeling van het kind. Doordat DCD voor een deel een rijpingsprobleem van het centrale zenuwstelsel is, verminderen de problemen uiteindelijk wel wat. In de loop van de tijd worden de motorische vaardigheden beter, al kost het meer inspanning dan bij kinderen zonder DCD. Gerichte therapie kan helpen.

Prevalentie DCD

De stoornis is relatief onbekend en wordt vaak pas op de basisschool “ontdekt.” Men vermoedt dat 2% tot 6% van de kinderen DCD heeft (Subara-Zukic, 2022; Dewitte, 2018, Richtlijnen, 2019). DCD lijkt bij jongens meer voor te komen, maar het is goed mogelijk dat DCD bij meisjes niet goed wordt opgemerkt.

Oorzaak DCD

DCD heeft geen duidelijke oorzaak. Er blijkt dat het bewegingsplan bij deze kinderen niet goed is. Ze kunnen dan verschillende bewegingen niet integreren. De stoornis is alleen vast te stellen door te luisteren naar verhalen van het kind, de ouders, de leerkracht, enz. Vaak zie je dat deze kinderen niet goed een motorische taak kunnen aanleren. Het kost bijvoorbeeld heel veel moeite om te leren schrijven. Uiteraard stelt een leerkracht geen diagnose.

DCD signaleren

DCD wordt vaak niet gesignaleerd (Zwicker, 2021). Als je als leerkracht een vermoeden hebt, dat een kind motorisch erg slecht presteert, kun je de Movement ABC checklist (MABC-2: Henderson & Sugden, 2010)  voor leerkrachten gebruiken om een indicatie te krijgen van de problemen. De lijst is slechts een gedeelte van het totale Movement ABC. Een leerkracht kan en mag geen DCD vaststellen. De volledige test, met motorisch onderzoek, kan worden afgenomen door een ergotherapeut of fysiotherapeut. Die vergelijkt  het kind ook met leeftijdgenoten, zo kan met behulp van deze test mede bepaald worden of er sprake is van DCD. Een aanvullend onderzoek om het algemene ontwikkelingsniveau te bepalen wordt meestal gedaan door een orthopedagoog of kinderpsycholoog.

Comorbiditeit DCD (samen voorkomen)

DCD komt vaak voor in samenhang met ADHD, autisme spectrum stoornis, TOS of NLD. Ook Dyslexie (Nemmi, 2023) en dyscalculie en Tourette komen regelmatig voor bij deze kinderen (Blank, 2019; Lange, 2018; Lino, 2022). Ook lopen deze kinderen tegen problemen aan op sociaal en emotioneel gebied en vertonen ze vaak emotionele, sociale en gedragsproblemen.

DCD: Wat zie je in de klas

DCD kan zich op heel verschillende manieren openbaren. Zo zijn er kinderen die alleen moeite hebben met de fijne motoriek (knippen, schrijven, tekenen, enz.). Andere kinderen hebben alleen moeite met schrijven en een gedeelte van de grove motoriek. Weer anderen hebben moeite met organiseren van taken, hun tafel en kastje netjes houden, hun agenda goed invullen of met hun spraak, enz. Vaak is er echter sprake van een combinatie van problemen.

DCD en schooltaken

Als leerkracht is het misschien handig om te weten dat 30% tot 85% van de schooltaken motorische activiteiten vereisen. Activiteiten die door anderen vanzelfsprekend en zonder nadenken uitgevoerd kunnen worden (Nabusako, 2018). Voor kinderen met DCD vergen veel van die activiteiten grote (geestelijke) inspanning. Als deze kinderen met veel moeite een handeling aanleren, is transfer naar een andere situatie vaak het volgende probleem. In onze maatschappij speelt competitie een grote rol. Op school merk je dat bij bijvoorbeeld gym. Kinderen met DCD voldoen nooit aan het beeld van succesvol sporter. Het tegendeel is eerder het geval.

DCD en zelfbeeld

Hun onhandigheid is slecht voor hun zelfbeeld. Daarnaast denken zij dat ze ‘niets kunnen'(Kirby, 2013; Lino, 2022) Vooral jongens hebben last van het feit dat zij niet goed meekomen met sport. Een ‘slechte sporter’ staat onderaan de sociale ladder. Wees alert op pestgedrag. Deze kinderen zijn sneller het mikpunt van pesterijen.

  • Er is een duidelijke vertraging in het bereiken van mijlpalen in de motorische ontwikkeling: zitten, kruipen, lopen kunnen ze vaak later dan andere kinderen.
  • Als je kijkt naar de grove motoriek is het kind eerder houterig dan soepel in zijn bewegingen.
  • Het kind heeft een slechter evenwichtsgevoel en valt sneller om.
  • Het kind is opvallend onhandig: laat vaak dingen vallen, stoot dingen om, enz.
  • Het kind heeft vaak moeite met de fijne motoriek. Veters strikken, knoopjes vastmaken of knippen met een schaar, kost veel moeite en lukt niet goed.
  • Vooral samengestelde motorische taken kosten veel moeite.
  • Het kind heeft soms moeite met motorische taken die ruimtelijk inzicht vergen. Bijvoorbeeld figuren natekenen, je rekenschrift goed indelen, enz.
  • Moeite met de begrippen link en rechts.
  • Het kind heeft in het algemeen moeite met tempo van handelen. Kinderen met deze stoornis werken daardoor vaak veel trager dan andere kinderen.
  • De verwerking van leerstof verloopt vaak trager.
  • Door een zwak korte termijn geheugen, moeite met onthouden van nieuwe leerstof.
  • Het kind heeft een lage spierspanning.
  • Het kind heeft moeite om stil te zitten, is graag in beweging en wriemelt vaak met de handen.
  • Slecht handschrift, dat ook met veel oefenen nauwelijks beter wordt.
  • Het kind kan slecht in sport zijn.
  • Het kind leert moeilijk of niet fietsen.
  • De motoriek is duidelijk zwakker dan die van leeftijdgenootjes en is ook duidelijk zwakker dan je op grond van leeftijd en intelligentie mag verwachten.
  • Kinderen met DCD hebben ook vaak spraakproblemen: ze praten onduidelijk en hebben moeite met de uitspraak van woorden.
  • Stotteren komt regelmatig voor bij deze kinderen.
  • Moeite bij het overschrijven van teksten uit een boek of van het schoolbord.
  • Ordenen, is van toepassing bij veel ontwikkelingsaspecten. Zwakheid bij ordenen heeft effect bij spellen, schrijven, rekenen, vaardigheden met de grove en fijne motoriek, opvolgen van instructies en spelregels.
  • Hoewel ze een normale intelligentie hebben, kunnen deze kinderen problemen hebben met het plannen en organiseren van gedachten.
  • Sommigen hebben moeite met concentratie en met het zien, horen en begrijpen van de dingen om hen heen.
  • Taalvaardigheid, herinneren van woorden, communicatieproblemen, kan zwak zijn of zich langzaam ontwikkelen.
  • Deze kinderen hebben weinig tijdbesef.
  • Emotionele onvolwassenheid.
  • Soms lukt het deze kinderen op school gewenst gedrag te vertonen, maar krijgen ze thuis driftbuien, doordat een schooldag te veel van ze vergt.
  • Kinderen met DCD vermijden vaak groepsactiviteiten of sportactiviteiten. (Izadi-Najafabadi, et al. 2018)
  • De problemen zijn zodanig ernstig, dat het kind er last van heeft in het dagelijks leven.

DCD: Wat kun je doen in je klas

Zorg er vooral voor, dat het kind zich competent voelt. Het voortdurende falen op motorisch gebied, zal vrijwel zeker gevolgen hebben voor het zelfbeeld en dit niet in positieve zin. Geef veel complimenten.

Tip: filmpjes  over motorische zaken ( rits dichtmaken, banaan pellen, veters strikken, enz.) bekeken vanuit een first person-positie. Watch me do it. Ook kun je met kind en ouders de DCD-onderwijskaart (Balans, 2024) invullen, waarop de benodigde steun kan worden vermeld.

DCD en schrijfopdrachten

Kinderen met DCD hebben er baat bij, als ze niet alles hoeven te schrijven. Je kunt eventueel het dagelijks werk gedeeltelijk als fotokopie geven, waarop ze alleen de antwoorden hoeven te schrijven. Een kind met DCD doet globaal gezien 66% van het werk in de tijd waarin de andere kinderen alles hebben gemaakt. Het kost deze kinderen wel veel meer inspanning. Zorg voor vaste routine, een vast dagritme: plotselinge veranderingen geven soms problemen voor deze kinderen.

  • Geef een plek recht voor het bord, voor in de klas (laat het kind niet zijdelings zitten).
  • Als er werk van het bord moet worden overgeschreven, geef het kind dan de uitgewerkte aantekeningen van jezelf of één van de kinderen.
  • Laat het kind schrijven met een stabilo pen.
  • Laat bij verbeteren alleen de echte fout verbeteren en niet de hele zin als dit niet strikt noodzakelijk is.
  • Schrijven kan soms pijn doen (verkramping). Beperk het daarom.
  • Leer het kind werken op de computer of een chromebook, daar kan het veel schrijftijd mee besparen. Het kan zijn dat een “gewone computermuis” voor dit kind niet werkt. Schaf dan een trackball aan.
  • Zet de no-repeat functie aan als het kind vaak teveel letters aanslaat (configuratiescherm-toegankelijkheidopties-tabblad toetsenbord- filtertoetsen- instellingen-herhaalde toetsaanslag negeren).
  • Een vergroot toetsenbord kan ook een goed hulpmiddel zijn.

Instructie:

  • De instructie kun je het best opdelen in kleine stapjes. Eén probleem per stap, want ordenen van opeenvolgende handelingen is vaak een probleem.
  • Probeer vaste routines aan te houden.
  • Heb geduld en maak gebruik van meerdere vormen om informatie aan te bieden, zodat verschillende zintuigen worden gebruikt.
  • Stimuleer het geheugen met veelvuldig herhalen tot dat wat al geleerd is, kan worden gereproduceerd.
  • Leer nieuwe vaardigheden in stapjes aan. Leg de stapjes uit, doe ze voor en laat het kind daarna alles in stapjes uitvoeren.
  • Geef visuele en verbale instructie. Laat zoals gezegd, herhalen.

De taak:

  • Als het kind een taak moet maken, controleer dan goed of het kind weet waarmee het moet beginnen. Laat hem dat herhalen. Eerst hardop, daarna in zichzelf.
  • Maak duidelijk dat een opdracht uit verschillende stappen bestaat en dat de volgorde van de stappen belangrijk is.
  • Houd in de gaten of het kind op het goede spoor blijft. Omdat het niet kan ordenen kan het ineens met de verkeerde dingen aan de gang gaan.
  • Werk eventueel met behulp van een stappenplan(zie pagina autisme spectrum syndroom).
  • Geef het kind meer tijd voor de taak, pas de hoeveelheid werk eventueel aan.
  • Geef van te voren aan wanneer gestopt moet worden met een taak.

DCD en schoolvakken

(Aanvankelijk) lezen:

  • Het gebruik van de letterdoos kan problemen opleveren. Dat geldt ook voor een digitale letterdoos op een tablet. Een magneetletterdoos kan uitkomst bieden. Ook een vilten antislipmatje kan een steun zijn. Een tafel met opstaande randjes, een dienblad o.i.d. kan helpen voorkomen dat de letters constant op de grond liggen.
  • Een afdekkaartje verschuiven kan problemen opleveren.
  • Het leren lezen zelf geeft problemen bij bijna 70% van deze kinderen.

Taal/Spelling:

  • De problemen bij spelling zijn voor een deel indirect: omdat het kind al zijn aandacht nodig heeft voor het inspannende schrijven, heeft het geen aandacht over voor de juiste schrijfwijze. Werken op een chromebook of laptop (eventueel met vergrote toetsen) kan uitkomst bieden.
  • Daarnaast heeft het moeilijk kunnen ordenen ook gevolgen voor het ontstaan van een goed woordbeeld.
  • Geef het kind eventueel meer tijd of beperk het te maken werk. Maak gebruik van invulbladen als het kan.
  • Laat bij een dictee eventueel alleen de woorden waar het om gaat opschrijven.

Rekenen:

  • De helft van de kinderen met DCD heeft visueel-ruimtelijke problemen. De sommen goed onder elkaar zetten, blokjes bekijken, figuren snappen, enz. geeft dus problemen.
  • De tafels leren gaat vaak trager.
  • Getalbegrip, verminderen of vermeerderen, berekeningen toepassen, enz. kosten meer moeite.
  • Het gebruik van liniaal, passer of gradenboog geeft problemen. Bekijk hun werk dus met de nodige tolerantie. Een “bijna” rechte lijn is al heel wat. Geef eventueel een liniaal met antislipstrookje. Een liniaal met handgreep is niet handig. Geef een platte liniaal, zodat hun hand erop kan steunen.
  • Een rekenschrift met extra grote ruitjes(wiskundeschrift) kan helpen om de cijfers beter onder elkaar te krijgen.
  • Soms is er een gebrek aan flexibiliteit in denken. Deze kinderen kunnen dan niet variëren in oplossingsmethoden.
  • Klokkijken: Sommige kinderen hebben ernstige moeilijkheden met plaatsbepaling in cirkelvormige volgorde. Gebruik daarom gedurende alle leerjaren vaste termen. Gebruik eventueel alleen een digitale klok voor deze kinderen.
  • Redactiesommen: Het gelijktijdig verwerken van meerdere gegevens, de volgorde bepalen van de rekenhandelingen is lastig voor deze kinderen. Geef stap voor stap uitleg.
  • Volgorde van bewerking onthouden kan problemen geven. Geef een ondersteuningskaartje.

Schrijven:

  • Bij lezen leren kinderen de klankwaarde (foneem) en de letterwaarde (grafeem). Bij het schrijven komt daar het leren van een “motorisch plan” bij. Dit plan slaat het kind op in zijn geheugen. Eerst “tekent” het de letters. Na automatisering kan het kind de letters “schrijven”. Bij kinderen met DCD duurt dit veel langer dan bij andere kinderen.
  • Deze kinderen hebben baat bij veel oefenen. Gebruik hiervoor bijvoorbeeld de letterpatronen van het voorbereidend schrijven.
  • Als schrijven moeilijk gaat, kost dat veel werkgeheugenruimte. Daardoor is er geen ruimte om te bekijken wat je moet doen (planning) en wat je geschreven hebt. Dat heeft grote invloed op watje schrijft.  Er is minder aandacht voor focus op belangrijke componenten, waaronder organisatie van ideeën, zinsbouw, grammatica, interpunctie, woordenschat en spelling (Kellogg, 2013).
  • De hoofdletters, die na de kleine letters aan bod komen, geven wéér moeilijkheden. Dat kan behoorlijk ontmoedigend zijn. Je kunt besluiten de hoofdletters (voorlopig) niet aan te leren.
  • Gebruik een schrift met liniatuur zoals in het schrijfschrift. De hulplijnen geven namelijk goede steun.
  • Soms kan een kruisje waar ze moeten beginnen hulp bieden.
  • De volgorde van werken kun je visueel maken door op de tafel een groene stip links te plakken en een rode stip rechts. Dat is de werkrichting.
  • Als het kind moeite heeft met ruimte tussen de woorden laten, leer ze dan die ruimte af te meten met hun vinger. “Sla één vingerbreedte over.”
  • Als het handschrift moeilijk leesbaar is, laat dan telkens een regel overslaan. Er is zo meteen ruimte om iets te verbeteren.
  • Na de vakantie zijn deze kinderen soms het “motorisch plan” weer vergeten. Het kan raadzaam zijn in de vakantie te blijven oefenen.
  • Lichaams- en zithouding is altijd belangrijk, maar bij deze kinderen kan het goed zitten een extra steun zijn. Recht voor het bord, goede verhouding tussen tafel en stoel. Knieën in een hoek van 90 graden, voeten plat op de grond, hoofd 20 tot 30 cm van de tafel, licht gebogen. Deze kinderen mogen met hun buik tegen de tafel leunen voor extra steun. Let extra op zithouding en pengreep.
  • Pas schrijfmateriaal eventueel aan.
  • Leg de nadruk op extra oefenen met schrijven. De oefening moet dan niet gebonden zijn aan een andere taak, maar gericht zijn op hoe je letters vormt (Blank, e.a. 2019). Er zijn tenminste twintig lessen nodig (Hoy, e.a. 2011). Houd de sessies kort (10 minuten) en  houd ze drie tot vijf keer per week (Barnett, e.a. 2021).

Aardrijkskunde:

Bij dit vak hebben deze kinderen wat extra hulp nodig. Hieronder een (niet volledig) lijstje met problemen waar ze tegenaan kunnen lopen.

  • Omdat veel kinderen met DCD ook problemen hebben met ruimtelijk inzicht, is de oriëntatie op de kaart of plattegrond vaak lastig. Probeer een vaste zoekwijze aan te leren; van linksboven naar rechts beneden, zoals bij het lezen van een bladzijde.
  • Reliëfkaarten en – voorstellingen geven dikwijls problemen.
  • Kaartlezen en schematische kaarten zijn heel lastig.
  • Oriëntatie op de windstreken a.d.h.v. een windroos en die dan overbrengen op de wereldbol, de begrippen lengte en breedte, kunnen allemaal veel problemen geven.
  • Gebruik maken van coördinaten geeft dezelfde problemen.

Tekenen en handvaardigheid:

Dat hier problemen ontstaan mag duidelijk zijn. Wees niet te kritisch over de resultaten. Kijk vooral naar inzet van het kind en stel geen onmogelijk hoge eisen. Geef zo mogelijk extra hulp.

Gym:

  • Uiteraard kost ook dit vak veel moeite. Oefeningen met snelle opeenvolgende bewegingen zijn waarschijnlijk te moeilijk.
  • Evenwichtsoefeningen kunnen het best onder begeleiding gedaan worden. Laat iemand meelopen en ondersteuning geven.
  • Reageren op een naderende bal, zal veel moeite kosten. De oog-handcoördinatie is namelijk niet goed.
  • Dwing geen oefeningen af en vereenvoudig de oefeningen eventueel.
  • Als het kind echt niet mee kan komen bij groepssportactiviteiten, laat het dan bijvoorbeeld scheidsrechter zijn.
  • Als het kind “gewoon” meedoet, laat dan de kinderen niet zelf de groepjes kiezen. Het is heel erg voor een kind om altijd als laatste gekozen te worden. Dat geldt overigens voor alle kinderen.
  • Voor en na gym: uit- en aankleden, wassen en douchen, schoenveters strikken, ritsen dichtmaken, knoopjes los of vastmaken, kunnen allemaal problemen geven.

Toetsen:

  • Kinderen met DCD hebben vaak moeite met opnemen en ordenen van de vragen. Geef eventueel mondeling extra informatie.
  • Besluit indien nodig om de toets geheel mondeling af te nemen.
  • Geef eventueel aan hoeveel tijd ze ongeveer per vraag kunnen gebruiken of geef gewoon alle tijd die ze nodig hebben.
  • Probeer ook hier het schrijfwerk zoveel mogelijk te beperken. Het gaat immers om de antwoorden? Teveel schrijfwerk slokt alle aandacht op die eigenlijk naar het bedenken van de antwoorden moet gaan.
  • Houd goed in de gaten of de vragen goed zijn overgenomen door het kind.
  • Als het kind onleesbaar heeft geschreven, vraag dan of het kind wil vertellen wat er staat. Het slechte schrijven is geen onwil!

Huiswerk:

  • Als je moeite hebt met ordenen en informatie verwerken, kan huiswerk noteren ook een probleem zijn. controleer samen of het huiswerk goed in de agenda staat of laat een ander kind dat doen.
  • Controleer of het kind al het benodigde mee naar huis neemt.
  • Beperk eventueel het huiswerk als blijkt dat de hoeveelheid tot problemen leidt. Bedenk dat het geen onwil is van het kind.

Gevolgen:

  • Er zijn veel aanwijzingen dat DCD samengaat met problemen op sociaal, emotioneel en academisch vlak (Lingham, e.a. 2010).
  • Kinderen met DCD merken zelf heel goed dat ze op motorisch gebied ver achterlopen en niet kunnen wat andere kinderen wel kunnen. Dit zorgt vaak voor een heel laag zelfbeeld.
  • Ze voelen zich niet geaccepteerd door klasgenoten.
  • Ze worden vaak buitengesloten bij sport en spelactiviteiten in vrije momenten.
  • Deze kinderen trekken zich als reactie hierop vaak terug uit sociale situaties, waarschijnlijk uit angst weer te falen.
  • Andere kinderen  verbergen hun problemen met clownesk of agressief gedrag.
  • Er is grote kans dat deze kinderen gepest worden. Wees daar extra alert op.
  • Door alle problemen ontstaat er gemakkelijk een negatieve spiraal.

Meer lezen over DCD?

In Handboek Gedrag op school en Gedragsproblemen in de klas in het voortgezet onderwijs (2024) vind je een uitgebreid hoofdstuk over DCD (Developmental Coördination Disorder).

Meer boeken over gedrag, didactiek en schoolontwikkeling

Alle literatuur van de site vind je hier.

Literatuur:

American Psychiatric Association. Neurodevelopmental disorders. In Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 6th edition (DSM-5), Arlington, VA: American Psychiatric Association, 2013. https://doi.org/10.1176/appi.books.9780890425596.dsm01

Blank, R., Barnett, A. L., Cairney, J., Green, D., Kirby, A., Polatajko, H., … & Vinçon, S. (2019). International clinical practice recommendations on the definition, diagnosis, assessment, intervention, and psychosocial aspects of developmental coordination disorder. Developmental Medicine & Child Neurology, 61(3), 242-285. https://doi.org/10.1111/dmcn.14132

Barnett, A.L., Prunty, M. Handwriting Difficulties in Developmental Coordination Disorder (DCD). Current Development Disorder Reports, 8, 6–14 (2021). https://doi.org/10.1007/s40474-020-00216-8

Calmeijn, P. en De Braeckeleer, N. (2011). De DCD survivalgids. Sint-Niklaas: ABIMO Uitgeverij.

Dewitte, G. en Calmeyn, P. (2018). Mijn kind heeft DCD. Gids voor ouders, leerkrachten en hulpverleners. Tielt: Uitgeverij Lannoo. 

Pica. Henderson, S.E., en Sugden, D.A. (2010). Movement abc2-nl. Movement Assessment Battery for Children – Second Edition. Nederlandse bewerking: B. Smits-Engelsman. Amsterdam: Pearson.

Fuelscher, I., Caeyenberghs, K., Enticott, P. G., Williams, J., Lum, J., & Hyde, C. (2018). Differential activation of brain areas in children with developmental coordination disorder during tasks of manual dexterity: An ALE meta-analysis. Neuroscience & Biobehavioral Reviews, 86, 77-84.

van Hoorn, J. F., Schoemaker, M. M., Stuive, I., Dijkstra, P. U., Rodrigues Trigo Pereira, F., Van der Sluis, C. K., & Hadders‐Algra, M. (2021). Risk factors in early life for developmental coordination disorder: a scoping review. Developmental Medicine & Child Neurology, 63(5), 511-519.

Horeweg, A. (2024). Gedragsproblemen in de klas in het voortgezet onderwijs. Basiswerk voor preventief werken met jongeren. Leuven: LannooCampus.

Horeweg, A. (2021). Handboek Gedrag op school. 2de druk. Pica.

Hoy, M. M., Egan, M. Y., & Feder, K. P. (2011). A systematic review of interventions to improve handwriting. Canadian Journal of Occupational Therapy, 78(1), 13-25. https://doi.org/10.2182/cjot.2011.78.1.3

Izadi-Najafabadi, S., Ryan, N., Ghafooripoor, G., Gill, K., & Zwikker, J.G. (2018). Participation of children with developmental coordination disorder, Research in Developmental Disabilities. doi:10.1016/j.ridd.2018.05.011

Kaplan, B. J., Dewey, D. M., Crawford, S. G., Wilson, B. N.(2001). The term comorbidity is of questionable value in reference to developmental disorders: data and theory. Journal of Learning Disabilities, 2001; 34: 555–65.

Kellogg, R. T. (2013). A model of working memory in writing. In The science of writing (pp. 57-71). Routledge.

Kirby, A., Williams, N., Thomas, M., & Hill, E. L. (2013). Self-reported mood, general health, wellbeing and employment status in adults with suspected DCD. Research in developmental disabilities, 34(4), 1357-1364.

Lange, S.M. ADHD and Comorbid Developmental Coordination Disorder: Implications and Recommendations for School Psychologists. Contemporary School Psychology 22,30–39 (2018). https://doi.org/10.1007/s40688-017-0122-5

Lingam, R., Golding, J., Jongmans, M. J., Hunt, L.P., Ellis, M., & Emond, A.(2010). The association between developmental coordination disorder and other developmental traits. Pediatrics, 2010; 126: e1109–18.

Lino, F., & Chieffo, D. P. R. (2022). Developmental Coordination Disorder and most prevalent comorbidities: A narrative review. Children, 9(7), 1095. https://doi.org/10.3390/children9071095

Nemmi, F., Cignetti, F., Vaugoyeau, M., Assaiante, C., Chaix, Y., & Péran, P. (2023). Developmental dyslexia, developmental coordination disorder and comorbidity discrimination using multimodal structural and functional neuroimaging. Cortex, 160, 43-54. https://doi.org/10.1016/j.cortex.2022.10.016

Nobusako S, Sakai A, Tsujimoto T, Shuto T, Nishi Y, Asano D, et al. Deficits in visuo-motor temporal integration impacts manual dexterity in probable developmental coordination disorder. Front Neurol. (2018) 9:114. doi: 10.3389/fneur.2018.00114

Severijnen, S. et al. (2019). Nederlandse richtlijn voor diagnostiek en behandeling van kinderen, adolescenten en volwassenen met Developmental Coordination Disorder (DCD).  https://richtlijnendatabase.nl/gerelateerde_documenten/f/19274/DCD%20richtlijn.pdf

Subara-Zukic, E., Cole, M. H., McGuckian, T. B., Steenbergen, B., Green, D., Smits-Engelsman, B., … & Wilson, P. H. (2022). Behavioral and neuroimaging research on developmental coordination disorder (DCD): A combined systematic review and meta-analysis of recent findings. Frontiers in psychology, 13, 809455.

Wilson, P. H., Smits‐Engelsman, B., Caeyenberghs, K., Steenbergen, B., Sugden, D., Clark, J., … & Blank, R. (2017). Cognitive and neuroimaging findings in developmental coordination disorder: new insights from a systematic review of recent research. Developmental Medicine & Child Neurology, 59(11), 1117-1129.

Zwicker, J. G., & Lee, E. J. (2021). Early intervention for children with/at risk of developmental coordination disorder: a scoping review. Developmental Medicine & Child Neurology, 63(6), 659-667.