Gedragsproblemen

Kijken naar gedrag

Bij probleemgedrag kun je gemakkelijk in een valkuil terecht komen: ‘Dit kind zit altijd te praten. Dit kind heeft nooit zijn werk af.’ Omdat gedragsproblemen een aanval lijken op jou als leerkracht, speelt emotie logischerwijs soms een behoorlijke rol. Het blijkt dat veel leerkrachten bij probleemgedrag gaan twijfelen aan hun eigen capaciteiten. Zelfs al hebben ze al jaren laten zien, dat er met die capaciteiten niets mis is. Om te voorkomen dat er een vertekend beeld ontstaat over de problemen, kun je kijken met zo objectief mogelijke ‘instrumenten.’ (Horeweg, A. 2015; 2017; 2021; 2024).

Concretiseren van gedrag

Om een zo objectief mogelijk beeld te krijgen kun je de volgende vragen proberen te (laten) beantwoorden. Het woord ‘laten’ staat er niet voor niets. Soms kun je beter iemand ‘van buiten’ laten kijken. Uiteraard zijn er ook argumenten te bedenken waarom je beter zèlf kan kijken. Dit moet je voor jezelf uitmaken. Je kunt in ieder geval de volgende dingen proberen te achterhalen met de Criteria van Rutter (Rutter, 1975):

• • • Welk concreet gedrag laat het kind zien? ‘Het kind doet nooit iets,’ is  niet concreet genoeg. Er is namelijk een behoorlijke kans dat het kind niet aan zijn schoolwerk is, maar wel een andere interessante(re) bezigheid heeft gevonden. Probeer dus te achterhalen wat dat dan is.
    • Wanneer laat het kind dat gedrag zien? ‘Altijd’ is géén optie. Denk aan mogelijkheden zoals: Als we net binnen zijn, na een kwartiertje werken, als ik met mijn rug naar de groep sta, als ik andere kinderen iets uitleg, enz.
    • Bij welke lessen speelt het ongewenste gedrag een rol? Bij rekenen wel en bij gym niet? Of andersom? In het uitvinden van deze vraag kan misschien wel een deel van de oplossing liggen.
    • Zijn er situaties waarin het gedrag niet voorkomt? We zijn vaak geneigd te kijken waar het mis gaat. Als je echter weet wanneer het probleemgedrag zich niet voordoet, kan daar het aangrijpingspunt liggen voor uitbreiding van het gewenste gedag.
    • Hoe vaak komt het voor? Twee keer per dag of twee keer per vijf minuten? Overigens zegt de frequentie niet alles over de hinder die het gedrag oplevert. Twee keer op een dag iemand keihard schoppen is in aantal niet zoveel, maar is misschien wel ernstiger dan twee keer per vijf minuten achterstevoren op je stoel zitten.
    • Hoe lang is het gedrag al aanwezig? Begon het toen jij de groep kreeg? Begon het al in de peuterspeelzaal? Of begon het pas toen de ouders uit elkaar gingen?
    • Wat zijn de gevolgen voor de omgeving (klasgenoten, leerkracht) van het kind? Het kind komt niet tot leren, zijn klasgenoten ook niet, jij wordt gehinderd in je uitleg, enz.
    • Zijn er factoren in de omgeving die het gedrag uitlokken of versterken? Hierbij kun je denken aan lachende klasgenootjes, maar ook aan de boze preek van de leerkracht. Ook de plaats in de klas kan gedrag uitlokken.

Observatie instrumenten

Er zijn een aantal handige manieren om gericht te kijken naar het gedrag:  De tijdsteekproef, de ABC-analyse, tijdsteekproef en positief-negatief ratio. De tijdsteekproef en de turflijst. Hiermee kun je bepalen hoe vaak het gedrag voorkomt. Je kunt de tijdsteekproef een aantal keren doen op een vast tijdstip (bijvoorbeeld na de pauze, of op een ander moment dat het storende gedrag volgens jou voorkomt). Je kunt ook kiezen om juist verspreid over de dag op verschillende tijdstippen te turven. Doe dit bijvoorbeeld twintig minuten lang.  Je moet deze meting een aantal keren doen om een redelijk objectief beeld te verkrijgen. Hierna kun je gaan bekijken wanneer het voorkomt. Hiervoor kun je een  ABC-observatie gebruiken. Je kunt het uitgebreide verhaal hier lezen, of een uitleg op You Tube bekijken.  ABC analyse: wat heb je er aan? door Anton Horeweg ABC staat voor Antecedents (dat wat vooraf ging), Behaviour (het gedrag) en Consequences (het gevolg). De ABC-methode legt verband tussen het gedrag, datgene wat het gedrag opriep en de gevolgen van het gedrag. Waarschijnlijk is het handiger om iemand anders deze observatie te laten maken. Je kunt ook een les filmen en deze terugkijken. Via bovenstaande link kun je voor jezelf  een tabel downloaden waarin je het geobserveerde gedrag  kunt verwerken. Naast observaties kun je jouw eigen leerkracht gedrag bekijken m.b.v.  de positief-negatief ratio. Behalve het zo objectief mogelijk bekijken van het leerlinggedrag, is het namelijk ook raadzaam je eigen gedrag te bekijken. Om een positieve sfeer te verkrijgen en individuele leerlingen een competent gevoel te geven, moeten tegenover één correctie of negatieve uitspraak vier positieve staan om weer “neutraal” uit te komen. Door je uitspraken te turven kun je aan de weet komen of je onbewust niet zorgt voor een negatief klimaat. Je kunt dit ten aanzien van je hele groep doen of ten aanzien van het kind met gedragsproblemen. Het is goed mogelijk dat je zo’n kind vooral negatief benadert, omdat het vaak de fout in gaat. Het kind krijgt dan het idee dat het ‘nooit iets goed kan doen.’

Gedragsproblemen in kaart gebracht: Hypothese en analyse

Als je  de gedragsproblemen in kaart hebt gebracht, kun je jezelf een aantal dingen afvragen:

• • • Wat is er aan de hand in het leven van het kind? Een mooi voorbeeld daarvan vind je hier (Mijland, 2021). Ga vooral in gesprek over wat er speelt in het leven van dit kind.
    • Welke rol speel ik als leerkracht en welke rol speelt de klas.
    • Welk probleem heeft het meeste effect op de omgeving en/of op het kind.
    • Welk probleemgedrag is het makkelijkst te veranderen en geeft dus het meeste kans op succes.
    • Welk gedrag heeft het meest positieve effect op andere gewenste gedragingen.
    • Is het handiger de ‘omgeving’ te veranderen? Denk aan leerkrachtgedrag, eisen die je stelt aan het kind, plek in de groep, enz.
    • Mag ik het gedrag dat ik wil zien van dit kind wel verwachten? Bekijk hiervoor het ontwikkelingsmijlpalen overzicht. Daarnaast kun je ook nog meer te weten komen over executieve functie ontwikkeling.

• Vergeet niet de ideeën van het kind mee te nemen in je plan.

Werken aan gedrag: wat wil ik aanpakken?

Aan de hand van deze korte analyse kies je het probleem uit dat je wilt veranderen. Hiermee ga je aan de slag. Houd daarbij de volgende richtlijnen aan:

• • • Werk met het kind aan één probleem tegelijk. Jij kunt moeilijk aan meer problemen tegelijk werken en het kind al helemaal niet. Overigens blijkt bij een goede aanpak van één probleem, dat er soms spontaan verbetering optreedt op andere gebieden.
    • Ga met het kind (en ouders) in gesprek om het definitieve plan vast te stellen. Over die gesprekken vind je elders op deze site nog wat handige weetjes. Als je een handelingsplan schrijft, hebben ouders instemmingsrecht.
    • Bepaal het doelgedrag zo concreet mogelijk. Bijvoorbeeld: Het kind moet leren vijf minuten rustig te werken, zonder te praten.
    • Bepaal de deelstappen die tot het gewenste doel moeten leiden.
    • Maak deze stappen zo klein, dat het kind succeservaringen kan opdoen. Bijvoorbeeld éérst twee minuten rustig werken.
    • Bepaal of een beloningssysteem nodig is. Overigens is een compliment óók een beloning!
    • Bepaal samen hoe je de resultaten beoordeelt.
    • Evalueer tussendoor, maar houd in je achterhoofd dat nieuwe plannen vaak de eerste twee weken wel werken. Daarna is het nieuwe eraf en het eind nog niet in zicht. Stel een einddatum.
    • Als iets niet kan doe het dan niet. Kies wat anders. Dat lijkt een open deur. Toch ken je vast wel voorbeelden van het tegendeel. De leerkracht wil iets persé veranderen, maar uiteindelijk blijkt dat toch echt niet te lukken. Vraag je dus steeds goed af, of je streven reëel is.

Gedragsproblemen aanpakken: interventies

Als je bepaald hebt welk gedrag moet veranderen, kun je bepalen welke interventietechnieken je wilt gebruiken. Dit zijn van te voren bepaalde manieren waarop je met het probleemgedrag om zult gaan. Versterken van doelgedrag is ideaal. Negeren kan nu eenmaal niet altijd.

• • • Er zijn interventietechnieken om gedrag te laten toenemen.
    • Er zijn interventietechnieken om gedrag te laten afnemen/stoppen.

Interventies om positief gedrag te laten toenemen. Gedrag blijft bestaan of neemt toe, als er positieve gevolgen aan vast zitten. In je groep kun je gebruik maken van:

• • • Sociale versterkers. Bijvoorbeeld een compliment geven, duim opsteken, enz.
    • Direct feedback geven op het werk en de manier van werken. Veel kinderen vinden het fijn te vernemen hoe het werk is gemaakt en hoe ze gewerkt hebben.
    • Activiteitenversterkers. Bijvoorbeeld een leuk klusje laten doen, even achter de pc mogen, enz.
    • Ruilversterkers. Bijvoorbeeld de kinderen punten laten verzamelen die later inwisselbaar zijn voor iets leuks.
    • Materiële versterkers. Bijvoorbeeld een leuke sticker geven, enz.

Beloon niet pas als een doel gehaald is, maar beloon ook de stapjes op weg naar het doel. Zo zal het kind zien, dat het haalbaar is om een beloning te krijgen. Als het doel is twintig minuten blijven zitten en doorwerken, beloon je het kind voor elk stapje in de goede richting, bijvoorbeeld 3 minuten rustig aan het werk zijn. Stel het doel in overleg met het kind; wat denkt het kind dat haalbaar is? Je kunt best een beetje sturen, maar zorg dat het kind gelooft in de haalbaarheid. Als drie minuten gehaald is, stel dan vijf minuten als eis. Gebruik beloningen spaarzaam, sociale versterkers en feedback werken beter. Het gevaar bestaat dat kinderen alleen voor de beloning gaan werken (Kohn, 2018). Bij heel  jongeren kinderen werken beloningen zoals hier omschreven beter. Gewenst gedrag vormt zich alleen als het bekrachtigd wordt. De volgorde is dus eerst gedrag stoppen, nieuw gedrag aanleren/bekrachtigen.

Interventies om ongewenst gedrag te verminderen

De hieronder vermelde technieken gaan van positief naar negatief. De eerste techniek kun je dus beter hanteren dan de laatste.

• • • Versterken van doelgedrag dat tegengesteld/onverenigbaar is met het probleemgedrag. Als het kind stilzit, prijs het dan dat het zo rustig werkt.
    • Time-in: Laat het kind in jouw buurt zitten om daar ongestoord te kunnen werken. Vermeld expliciet dat het geen straf is, maar dat het op die plek vast beter zal lukken.’ (Horeweg, 2018;2024).
    • Uitdoven van het probleemgedrag. Het weghalen van de aandacht voor het gedrag. Negeren valt hieronder. Ook de time-out valt hieronder. Dit is eigenlijk een extreme vorm van negeren. Hoe je een time out goed kunt gebruiken, lees je in het artikel. Pas een time out liever niet toe als er andere mogelijkheden zijn.
    • Boete geven voor probleemgedrag (respons cost). Dit kun je hanteren als je een ruilversterkerssysteem gebruikt. Gebruik de boete liever niet: het kind liet het goede gedrag immers eerder wel zien?
    • Straffen van probleemgedrag via andere vormen, zoals sociale straf (kritiek, standje, boos kijken). Ook de time-out kun je op dit niveau gebruiken. Zet het kind kort apart, bijvoorbeeld 3 minuten. Andere mogelijkheden zijn nog de activiteitenstraf (strafwerk maken, schoolplein vegen, enz.).

Straffen

Ongewenst gedrag stopt misschien even op het moment dat je straf geeft, maar het gedrag komt zeker terug. Soms zelfs in ernstiger vorm. Die spiraal zie je vaak als ‘vervelende’ kinderen straf krijgen, later nog vervelender worden, nog meer straf krijgen en wéér vervelender worden, tot de situatie escaleert. Als je toch straft:

• • • Straf zo snel mogelijk na aanvang van het probleemgedrag of meteen erna.
    • Leg kort en duidelijk uit waar de straf voor is, welk gedrag je had willen zien en waarom.
    • Straf iedere keer als het probleem gedrag zich voordoet. Als je niet consequent bent, werkt straffen niet.
    • Straf niet te lang. Een langere straf werkt niet beter dan een korte.
    • Probeer een straf te vinden die in relatie staat tot de overtreding. Kortweg: Iets kapot maken, is iets moeten maken. Iets door het lokaal gooien is lokaal opruimen, enz.
    • Zorg dat de straf in verhouding is met het gebeurde. Een week niet naar buiten omdat  je door de klas riep, is niet in verhouding.
    • Bedenk altijd of het kind jouw straf wel als straf ervaart. Niet naar gym is niet voor elk kind een straf. Bovendien is gym gewoon een vak en geen sanctiemogelijkheid.
    • Bedenk wat je wilt. Wie moet uiteindelijk verantwoordelijk zijn voor het gedrag? Straf legt de verantwoordelijkheid voor het gedrag bij jou. Met het kind praten om soortgelijke situaties te voorkomen en het kind te laten nadenken over zijn gedrag, legt de verantwoordelijkheid bij het kind.

Houd bij straf altijd rekening met leeftijd, intelligentie en omstandigheden waarin het kind verkeert. Dat is niet hetzelfde als dus alles goedvinden! Ga (als je dat al niet deed) in gesprek met het kind. In gesprek gaan is niet een preek van jou. Kinderen die vaker de fout in gaan, zijn al lang immuun voor dat soort ‘gesprekken’ en zullen op alles ja en amen zeggen om van het gezeur af te zijn. Herstel bovendien na de straf de relatie met het kind zo snel mogelijk. Het kind moet merken dat het zelf oké is, maar zijn gedrag dat niet is. Over herstel gesproken: je kunt ook herstelrecht toepassen. Hierover lees je meer in: Als je dit te soft vindt, is er ook deze:

Gedragsplan: uitvoering

Je hebt gekeken wat er aan de hand is, hoe vaak en wanneer het gedrag zich voordoet en hoe lang het aanhoudt. Je hebt ook bekeken wat je wil gaan aanpakken en hoe je dat gaat doen. Een mogelijke aanpak is de Kids Skills-methode (Furman, 2006). Deze methode gaat er vanuit, dat het kind bepaalde vaardigheden niet bezit om adequaat gedrag te vertonen. Kids Skills probeert daar stapsgewijs, samen met het kind verandering in te brengen. In een gesprek met het kind bepaal je samen een aan te pakken stukje van het gedrag. Van wie heeft het kind hierbij hulp nodig? Een vriendje? De hele groep? De leerkracht? Stel een reëel doel en bepaal consequenties bij het wel of niet behalen. Een andere manier, die in het basisonderwijs niet vaak gebruikt wordt, is het afsluiten van een ‘gedragscontract.’ Hierbij wordt met het kind een bindende afspraak gemaakt, die ook consequenties heeft. Nu heeft moeilijk gedrag altijd consequenties, maar sommige daarvan zijn ongewild en voor het kind ook nog vaak ‘onvoorzien.’ Met het gedragscontract wordt dat laatste in ieder geval getackeld. Gedragsverandering heeft tijd nodig en (tijdelijke) terugval is normaal. Vaak is het een kwestie van stug volhouden. Probeer de zakelijke toon vast te houden waarmee je aan het traject begon. Houd je aan de afspraken en houd ook het kind daaraan. Bekijk navolgende punten:

• • • Zorg dat je gedragsverandering op schrift staat. Ik weet dat “dat er óók nog bij komt”, maar die moeite betaalt zichzelf later terug. Een kort schriftelijk plan dwingt tot nauwkeurig nadenken, helpt valkuilen of inconsequenties ontdekken en biedt je de mogelijkheid tot terugkijken.
    • Maak het plan niet te lang. Een doel met wat jij gaat doen in een paar regels. Wees reëel: te lange plannen passen niet allemaal in je hoofd. Maximaal één A4.
    • Geef het kind een positief voorbeeld. Als het kind niet onaardig mag zijn, mag jij dat ook niet (en natuurlijk bèn je dat heus wel eens, als je je dat dan maar realiseert).
    • Werk ondertussen óók en vooral aan de relatie, praat eens met het kind over andere zaken dan school.
    • Hanteer situatiegerichte taal en geen persoonsgerichte taal. “Wat ben je toch vervelend aan het doen”, is dus niet goed. “Het gaat geloof ik niet helemaal goed met je rekenwerk, kan ik je helpen?” is prima.
    • Handel consequent. Kinderen weten precies bij wie ze hun zin krijgen als ze lang zeuren of gewoon niet doen wat er gevraagd wordt.
    • Geef het kind inzicht in zijn gedrag. Kinderen die regelmatig de fout in gaan, hebben dat inzicht meestal niet. Hoe vanzelfsprekend jij het ook zult vinden, dat dít gedrag echt niet kan.
    • Geef gedragsalternatieven. Ook hier geldt weer: Zelfs al weet het kind dat het fout handelt, het weet vaak toch niet wat het dan wèl moet doen. en ‘weten’ is niet hetzelfde als ‘doen.’ Jij weet ook dat je niet door rood mag lopen.
    • Breng frustraties van het kind onder woorden. Help het kind te accepteren dat het niet altijd alles kan.
    • Zie het goede en benoem de pogingen het goed te doen.
    • Meet regelmatig of het plan effect heeft. Bijna alle plannen zijn de eerste week succesvol. Kijk ook eens na drie weken. Evalueer om de zes weken uitgebreider, samen met kind en eventueel ouders. Gebruik weer de tijdsteekproef, enz.

Gedragsevaluatie

• • • Is het plan voldoende met het kind doorgepraat?
    • Zijn de stappen te groot of te klein?
    • Is het doelgedrag wel haalbaar? Van een heel druk kind verwachten dat het een uur rustig werkt, is een niet haalbaar doel.
    • Was je ABC-analyse goed?
    • Is de gekozen aanpak adequaat?
    • Zag jij de ‘goede pogingen’ en benoemde je die naar het kind?
    • Weet het kind dat jij ziet dat het zijn best doet?
    • Zijn er positieve consequenties voor het gewenste gedrag?
    • Vraag je af met wie je moet evalueren: Met jezelf? Met het kind? Met het kind en de ouders? Met de ouders?
    • Bepaal of er een vervolgstap nodig is.